İmar Planları Ekolojik Planlamaya Adapte Edilebilir Mi?

Bilge Aydın, İ.T.Ü. Kentsel Tasarım YL, İ.Ü Peyzaj Mimarı

Bir önceki sayımızda ekolojik planlama aşamaları ve detayları ortaya konmuştu.

Bu metinde ise bu bilgiyi Türkiye gerçeklerine nasıl adapte edebiliriz sorusuna yanıt aranıyor.

Dünyadaki kentleşme dinamiklerine yönelik gelişmeler ve sorunlar dikkatlice analiz edilerek Türkiye koşullarına bakıldığında, mevcut planlama araçları ile konuya yaklaşımın gerekliliği de dikkate alınırsa en hızlı ve gerçekçi yaklaşım olarak, mevcut imar planlarının bu yöndeki eksikliklerinin ortaya konulması ve ekolojik planlama ilkeleri ile dönüştürülmesinin mümkün olup olmadığına bakılması önem kazanmaktadır. Bu noktada izlenecek yöntem üç aşamadan oluşmaktadır.

1- Öncelikle, imar planı kararları, yukarıda belirtilen değerlendirme ölçeği ile değerlendirilebilir ve ortaya çıkan eksiklikler belirlenebilir,

2- Daha sonra bu eksiklikler gruplandırılan imar planı başlıkları içerisinde sistematik olarak, değerlendirme kriterleri göz önünde bulundurularak giderilebilir ve

3- Adaptasyonun sonucunu görmek için geliştirilen yeni model, tekrar ekolojik yerleşim değerlendirme kriterlerine tabi tutularak nihai değerlendirme yapılabilir.

Bu kapsamda, 2. basamakta bahsedilen plan kararlarından gelen, alan kullanımına yönelik alt başlıklar;

- Ulaşım ve altyapı sistemi
- Açık ve yeşil alanlar
- Konut alanları, yapılaşma düzeni ve nüfus yoğunluğu
- Donatı alanlarıdır.

1. Basamak: Mevcut imar planı kararlarının puanlaması

Ömerli Sancaktepe 2009 tarihli 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı ve 1/1000 Ölçekli Uygulama İmar Planı, oluşturulan ‘Ekolojik yerleşim değerlendirme kriterlerine göre puanlandığında toplam puan olan 62 üzerinden yerleşimin aldığı puan -8’dir (Çizelge 5).

Değerlendirme sonucuna göre mevcut imar planı yaklaşımı özellikle ulaşım kararları açısından özel otomobil kullanımını teşvik etmesi sebebiyle, diğer alt başlıklarla karşılaştırıldığında daha fazla olumsuz etki yaratmaktadır. Bunun dışında çevresel sürdürülebilirlik yaklaşımları, alt ölçekli planlarda göz önünde bulundurulmadığı için çoğu kriter nötr etkiye sahiptir.

Puanların dağılımına daha detaylı bakılacak olursa, yerleşim alanı seçimi başlığı altında toplam 10 puan üzerinden -2 puan, bütünleşik tasarım kapsamında toplam 21 puan üzerinden -7 puan, karma ve kompakt kullanım başlığında toplam 5 puan üzerinden -1 puan ve son olarak kendine yeter olması ve çevreye zarar vermemesi kapsamında toplam 26 puan üzerinden +2 puan almıştır.

Alanda yapılaşma düzenini etkileyecek en önemli belirleyiciler İstanbul Çevre Düzeni Planı (İÇDP, 2009) ve İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi (İSKİ) yönetmeliğince yürütülen havza koruma kararlarıdır. Bu doğrultuda mevcut imar planı ve uygulama imar planı kararlarına göre alandaki yapılaşma düzeni, ‘düşük yoğunluklu’ yerleşim özelliğine sahip olmalıdır. Bu plan kararı ile yoğun nüfus baskısı altında olan su toplama havzalarının nüfusunun sabitlendiği belirtilmiştir (İÇDP, 2009). Ancak imar planının bu yaklaşımı, kentleşme baskısının orta kuşak havza koruma sınırına kadar dayandığı Ömerli Su Toplama Havzası’nda, İÇDP kararlarında da belirtildiği gibi tarım alanları, orman alanları ve ekolojik açıdan hassas alanların korunması ve devamlılığının sağlanmasına yönelik alınması gereken tedbirler açısından çelişki içermektedir. Bu çerçevede hassas ekosistemler üzerinde yerleşime açılan alanlara ait mevcut imar planı kararlarının çevresel sürdürülebilirlik açısından yeterli duyarlılığı göstermediği ve olumsuz sonuçlar doğurabileceği söylenebilir (Şekil 3).

2. Basamak: Geliştirilen model

Yukarıda belirtilen planlama kararlarından gelen başlıklar çerçevesinde, Sancaktepe Belediyesi’ne bağlı bulunan çalışma alanının 1/5000 Ölçekli İmar Planı ve 1/1000 Ölçekli Uygulama İmar Planı kararları, kriterler göz önünde bulundurularak değerlendirilmiş ve ekolojik planlama ilkeleri karşısındaki eksiklikleri dikkate alınarak yeni bir model geliştirilmiştir (Şekil 4).

Geliştirilen modelde mevcut imar planında yapı adalarına verilen işlevler ve ulaşım şeması korunmakla birlikte bazı küçük değişiklikler yapılarak imar planı yeniden yorumlanmıştır. Bu modelin genel özellikleri, alan bütününde bütünleşik tasarım yaklaşımı kapsamında altyapı, yol, yeşil alan bağlantılarının sürekliliğinin korunması ve olabildiğince kendine yeterliliği sağlanarak çevresel açıdan olumsuz etkisinin azaltılması yönünde düzenleme ilkelerini içermektedir. Böylece, bu modelde mevcut imar planı kararları korunarak, çevresel sürdürülebilirlik açısından daha rasyonel mekansal planlama ilkeleri geliştirilmeye çalışılmıştır (Çizelge 4).

3. Basamak: “Geliştirilen modelin” ekolojik yerleşim değerlendirme ölçeğine göre puanlanması sonucu yerleşim alanı toplamda 62 üzerinden +39 puan almıştır.

Geliştirilen modelde mevcut imar planında yer alan, alan kullanımı, yoğunluk ve yapısal özellikler gibi kararların korunması sebebiyle, en fazla katkı bütünleşik tasarım başlığı altında toplu taşıma, yaya ve bisiklet kullanımı teşviki sonucu ulaşım kararlarında ve kendine yeter olması, çevreye zarar vermemesi başlığı altında yapılmıştır.

Böylece hassas ekosistemler üzerinde yerleşime açılan alanlara ait mevcut imar planı kararları kolay uygulanabilir bir biçimde dönüştürülerek çevresel sürdürülebilirlik açısından önemli derecede pozitif gelişme sağlayabilecek bir öneri geliştirilmiştir.

Mevcut imar planı kararları ve geliştirilen model’in puanlama sonuçları 4 ana başlık altında Çizelge 5’de gösterilmiştir.

Çizelge 5: İmar planı kararları ve geliştirilen modellerin ekolojik yerleşim ölçeği değerlendirme sonuçları

Modelde uygulanan bütünleşik tasarım özelliği, ulaşım ağı ile birbirine bağlı işlevlerle, kullanım verimliliği yüksek, rasyonel, erişilebilir, konforlu açık ve kapalı alanların oluşumunu desteklemektedir. Aynı şekilde kendi kendine yeterlilik ve çevreye zarar vermeden gelişebilme özelliği, enerji kullanımı, doğal kaynak tüketimi ve atık yönetimi ile ekolojik planlama kararlarına katkı sağlayabilmektedir.

Sonuçlar…

• Sancaktepe Belediyesi 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı ve 1/1000 Ölçekli Uygulama İmar Planı’nın ekolojik planlama ilkeleri ile revizyonu sonucunda,

- bütünleşik mekansal tasarım yaklaşımı ve
- çevreye zarar vermeden kendine yeter bir şekilde gelişmesi

yönünde dikkate değer değişiklikler yapılabileceği ancak, alan seçim kararları ile karma ve kompakt alan kullanım kararları yönünde anlamlı bir katkı yapılamadığı görülmüştür. Bu noktada çalışma alanının, imar planı kararına göre düşük yoğunluklu yerleşim özelliği göstermesinin etkisi büyük olmuştur. Ancak seçilecek farklı bir alanda da, yine imar planı kararları doğrultusunda A ve C maddelerinde etkili değişiklikler yapabilmek için tüm imar planı mevzuatında köklü değişimler yapılması gerekeceğinden kolay bir şekilde uygulanamayacaktır. Sonuç olarak Şekil 2 ‘de verilen ekolojik yerleşim planlama ilkelerinden B ve D başlıklarında belirtilen ilkelere mevcut imar planı kararlarının entegrasyonu daha uygulanabilir iken A ve C başlıklarının uygulanmasında güçlükler bulunmaktadır.

• Geliştirilen model’deki yöntem, gelişen kent çeperlerinde yaygın bir şekilde uygulandığı takdirde üst ölçek plan kararlarında (2009 tarihli 1/100.000 Ölçekli İstanbul Çevre Düzeni Planı) belirtilen bazı eksiklikleri gidermede katkı sağlayabilecektir.

1/5000 Ölçekli Sancaktepe Nazım İmar Planı ile 1/1000 Ölçekli Uygulama İmar Planı kararları 1/100.000 Ölçekli İstanbul Çevre Düzeni Planı (İÇDP,2009) kararları doğrultusunda incelendiğinde, İÇDP’de yer alan doğal alanların korunması ve sürdürülebilirlik anlayışının alt ölçekli planlarda uygulanması kararları açısından uyumsuzluk bulunduğu görülmektedir. Ayrıca detaylı olarak incelendiğinde havza alanlarına yönelik sürdürülebilirlik ve çevre koruma kararlarının, imar ve uygulama imar planlarında alınan düşük yoğunluklu yerleşim kararları ile ilkesel olarak korunduğu düşünülebilir. Ancak bu tür hassas alanlarda çevresel sürdürülebilirlik açısından özel yaklaşımlar geliştirilmediği gibi, planlanan düşük yoğunluklu, yayılmayı teşvik eden yerleşim kararlarının altyapı hizmetleri ile doğal alanları parçaladığı ve böylece yapılaşma baskısını yaygınlaştırdığı, geçmiş deneyimlerden yola çıkılarak söylenebilir.

Böylece İÇDP’de (2009) yer alan konu ile ilgili temel başlıklar ve eksiklikler belirlenerek geliştirilen model ile sağlanabilecek muhtemel katkılar aşağıda sıralanmaktadır:

a) ‘Çevresel sürdürülebilirlik açısından kritik öneme sahip alanların’ ve ‘İşlevleri bozulmaması gereken alanların’ (İÇDP,7.bölüm: Plan Kararları ve Gerekçeleri, Syf: 589, 2009)korunması kararlarının desteklemesi,

b) İstanbul genelinde kentleşme problemleri başlığı altında yer alan,

Teknik altyapı ve kentsel yaşam kalitesi sorunlarına (İÇDP,3.bölüm: İstanbul İl Bütünü Araştırma Bulguları, Syf:308,2009) yönelik çözümler geliştirilmesi,

c) İklim değişikliği ile birlikte geleceğe yönelik önlemler (İÇDP,7.bölüm: Plan kararları ve gerekçeleri, Syf:688, 2009) içerisinde yer alan,

- Su Kaynakları,
- Yeşil Alan Sistemleri-Orman Alanları,
- Tarım Alanları,
- Ulaşım ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları konulara katkı sağlanması gerekmektedir.

• Bir diğer önemli katkı ise; 25/10/2010 tarihi ile resmi gazetede yayımlanan, Kısa adı Kentsel Gelişme Stratejisi (KENTGES,2010) olan "Bütünleşik Kentsel Gelişme Stratejisi ve Eylem Planı" nda belirtilen hedefler doğrultusunda sağlanabilecektir. Bu çerçevede, kentleşmenin yapısal sorunlarının çözümüne, sağlıklı, dengeli ve yaşanabilir kentsel gelişmenin sağlanmasına yönelik ilke, strateji ve eylemler ortaya konulduğu bu plan ile burada sunulan çalışma kapsamında elde edilen sonuçların benzerliği dikkat çekmektedir.

• Çalışmanın geliştirilmesi gereken kısımları:

xBu çalışmanın genel kapsamında, sürdürülebilirliğin bileşenlerinden yalnızca ekoloji (çevre) boyutu ele alınmıştır. Oysa şimdiye kadar insan eliyle oluşan fiziki mekanlar öncelikle sosyal ve ekonomik faktörler göz önünde bulundurularak gelişmiştir. Çevreyi kullanan ve biçimlendiren insanın sosyal, kültürel ve ekonomik yönleriyle yapılaşma sırasında farklı etkileri ortaya çıkmaktadır. Bu sebeple sadece çevreyi gözeten bir yaklaşım, problemin çözümü için nihayetinde kapsayıcı bir çözüm sunmayacaktır. Bu nedenle, probleme en etkili çözüm yaklaşımı sosyal, ekonomik ve ekolojik etkenlerin birbiri ile olan ilişkilerinin kapsamlı şekilde ele alındığı bir modelin oluşturulması ile sağlanacaktır.

Ayrıca çalışma ekolojik planlama modeli geliştirmiştir, ancak kent dokusu içinde yer alan mevcut yerleşim alanlarının kendine has problemleri ve geliştirilebilecek çözümleri ele alınmamıştır. Bu nedenle kent bütününde çevresel açıdan sürdürülebilir gelişmenin sağlanması için gelecek çalışmalarda bu eksikliklere de değinilebilir. Yapılan alan çalışması sonucu ortaya çıkan düşük yoğunluklu ekolojik tasarım modelinin uygulanabilirliği aşamasında kent bütününde kapsamlı analizlerin yapılarak geliştirilmesi gereklidir.

Bunlara ek olarak, çalışma kapsamında geliştirilen ekolojik yerleşim değerlendirme yöntemi sırasında kullanılan değerlendirme ölçeğinin geliştirilip, detaylandırılması daha verimli ve gerçekçi sonuçların elde edilmesini sağlayacaktır.

KAYNAKLAR / 2. BÖLÜM

Barners, P., Barners, I., 1999. Enviromental policy in the European Union.Cambridge University, Edwar Elgar.

Benton-Short, L., Short, J. R., 2008. Cities and Nature. Routledge, London and NewYork.

Brandon, P.S., Lombardi, P.L., Bentivegna, V. 1997. Evaluation of the Built Environment for Sustainability. Taylor and Francis, London and New York.

Brownhill, D., Rao, S., 2002. A Sustainability Checklist for Developments. BRE Centre for Sustainable Construction. UK.

Cooper, R., Evans, G., Boyko, C., 2009. Designing sustainable cities, Wiley-blackwell, Singapore.

Devuyst, D., 2001. How green is the city? Sustainability Assessment and the Management of Urban Environments. Columbia University Press, USA.

Fujıta K., Chıld H. R., December 2007. The Zero Waste City: Tokyo’s Quest For a Sustainable Environment Journal of Comparative Policy Analysis, Vol.9, No. 4, 405 – 425 Michigan State University.

Istanbul Büyükşehir Belediyesi, 2009. İmar ve Şehircilik Daire Başkanlığı Şehir Planlama Müdürlüğü 1/100.000 Ölçekli İstanbul Çevre Düzeni Planı Raporu.

İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2009. 1/5000 Ölçekli Sancaktepe Nazım İmar Planı.

İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2009. 1/1000 Ölçekli Sancaktepe Uygulama İmar Planı, Plan Uygulama Hükümleri.

KENTGES, 2010. Butunlesik Kentsel Gelisme Stratejisi ve Eylem Planı (2010-2023)

Kraft, M., 2001. Environmental Policy and Politics. University of Wisconsin, Longman.

Olgyay,V., Herdt, J., 2004. The application of ecosystems services criteria for green building assessment. Elsevier, solar energy, Volume: 77, Page: 389-398.

Wilding, S., Raemaekers, J., 2000. Environmental compensation for Greenfield Development: is the devil in the detail? Planning practice & research, vol. 15, no: 3, pp. 211-231. Edinburgh, UK.