Yaşayan Kültür Birimleri, Müzeler

Yazan: dox architecture, Kadir Uyanık

Müze sadece mimari bir yapı değil, mimari yapının içeriği ile birlikte ziyaretçiye aynı zamanda kente kattığı bir deneyim mekânıdır. Bu mekânsal deneyim farklı disiplinlerin bir araya geldiği kolektif çalışmanın sonucu oluşmaktadır.

Müze yapıları insanların düşünmeye davet edildiği, bilgi biriktirme ve bilgi üretme mekânlarıdır. Süreçte müzecilik kavramının değişen alt metinleri müze binalarının da farklı açılardan ele alınmasına neden olmuştur. Değerli nesne ve sanat eserlerinin toplandığı, korunduğu ve ziyaretçiye sunulduğu koleksiyon müzelerden kullanıcı deneyimine odaklanan çok katmanlı mekânların yaratılmasını hedefleyen sergi mekânlarına dönüşmüştür.

Müzeler, ilk dönemlerde çeşitli kültürlere ait elde edilen tarihi eserlerin, dönem eserlerinin ve koleksiyonların saklandığı yapılar olarak var olmuşlardır. Louvre müzesi ise yöneticilerin, soyluların ve elit sınıfın koleksiyonlarını herkesin erişimine açılmasıyla ile kurumsal anlamda ilk müzenin oluşmasına önemli katkı sağlamıştır. Müzelerin çoğulcu anlayışı benimsemesi gündelik hayatın bir parçası olabilmesini sağlamıştır.

İlk müze yapıları kraliyet ailelerinin yaşadığı ve kendi koleksiyonlarının saklandığı büyük saray yapılarıydı. Sanayi devriminden sonra değişen yapım sistemi, sanatın ve mimarinin değişmesi, modernizmin yaşamın her alanında görülen dinamizmi, müze yapılarının da değişmesine yol açmıştır. Bunun yanı sıra ihtiyaçların çeşitlenmesi, sanatsal ve edebi üretimin artması, fotoğraf gibi belge niteliğinde kalıcı dokümanların da ortaya çıkması yeni bir saklama ve sergileme mekânı ihtiyacını doğurmuştur.

Kalıcı koleksiyonların dışında geçici sanat eserlerinin üretilmesi ise bu ihtiyaçlara bir yenisini eklemiş, mimari biçimlenmede serbest sergi mekânları tartışılmaya başlanmıştır. Günümüzde müzeler sadece sergileme alanı oluşturma ihtiyacına cevap vermek için kurgulanmamaktadır, oluşan yeni ihtiyaçlara yönelik daha zengin programlar barındırmaktadır.

Bilbao’da yapılan ve mimari biçimlenişi ile özel bir yapı olan Guggenheim Müzesi kentin önemli bir simgesi haline gelmiş ve kentin tanınırlığını artırmıştır.

Geçici sergilerin yapıldığı çağdaş sanat müzeleri ise içeriğinden daha çok mimari biçimlenişi ile ön plana çıkmaya başlamıştır. Hatta bazı müzeler kentlerde önemli bir imge haline gelmiştir. Bilbao’daki Guggenheim Müzesi ve Paris’teki Pompidou Center bunun en önemli örneklerindendir. Bilbao’da yapılan ve mimari biçimlenişi ile özel bir yapı olan Guggenheim Müzesi kentin önemli bir simgesi haline gelmiş ve kentin tanınırlığını artırmıştır.

Yıllardır toplanan tarihi koleksiyonlar, önemli sanat eserlerinin korunduğu müze yapılarının en eski örneklerinin olduğu, müzecilik anlamında Türkiye’de ilk adımı atmış kişi İstanbul Arkeoloji müzesinin kurucusu Osman Hamdi Bey olmuştur. Son yıllarda ülkemizde çağdaş sanat müzeleri hariç açılan müze binalarında genelde farklı bir fonksiyondan dönüştürülen yapıları görmekteyiz. Koleksiyonların içinde sergilenebildiği her türlü yapı müze olarak adlandırılmaya başlamıştır.

Müze binalarında iki ana işlevden söz edilebilir; sergileme alanı ve depolar. Bu ana işlevlerin yanında müze yapısının bir kültür yapısı olarak sürekli canlı olması için bir takım yan işlevler eklenebilir. Müze sergi alanı ziyaretçilerin eserleri belirli bir senaryo kurgusu içinde izleyerek deneyimlediği mekânlardır. Bir müzenin içeriğine göre değişen mekânların bütünü olarak tanımlayabiliriz. Bu kısım, aynı zamanda sergi tasarımının da mimari yapı ile birlikte ortaya çıktığı bölümdür. Sergileme alanının tasarımında başlıca öne çıkan girdiler, belirli bir senaryo doğrultusunda mekânla ilişkilenen sergi nesneleri (eserler) ve ziyaretçi hareketi (sirkülasyon) olarak sıralanabilir. 

Müzelerin koleksiyonları sergilemesinin yanı sıra önemli bir işlevi de içinde barındırdığı eserlerin belirli koşullarda korunmasına ve uzun yıllar saklanmasına olanak sağlamasıdır.

Müzelerin koleksiyonları sergilemesinin yanı sıra önemli bir işlevi de içinde barındırdığı eserlerin belirli koşullarda korunmasına ve uzun yıllar saklanmasına olanak sağlamasıdır. Özellikle kalıcı koleksiyonları içeren müzelerin depoları, ziyaretçinin gördüğü sergileme kısımları kadar büyük olmalı ve saklama açısından en doğru koşulları içermelidir. Bu tür müzelerde depolar eserlerin çeşidine göre hem mekân iklimlendirmesi hem de saklama üniteleri açısından çeşitlilik gösterebilir. Bu koşulların sağlanması bir müzenin en önemli kriterlerindendir. Bunun dışında müze depoları ile ilişkili eski eser müdahale ve konservasyon atölyeleri farklı ölçeklerde depo ile ilişkilendirilen işlevler içinde sayılabilir.

Müze sadece mimari bir yapı değil, mimari yapının içeriği ile birlikte ziyaretçiye aynı zamanda kente kattığı bir deneyim mekânıdır. Bu mekansal deneyim farklı disiplinlerin bir araya geldiği kolektif çalışmanın sonucu oluşmaktadır. Gelişen teknoloji ziyaretçilerin eser ile bağının kurulmaya çalışıldığı mimari mekân, senaryo ile birlikte tasarlanan sirkülasyon, ses ve görüntü teknolojilerinin bu sirkülasyona katkıları, bilgi aktarım dili bir müzenin genel kurgusunu oluşturur. Buna deneyim tasarımı da denilebilir. Bu değişim müzenin yükümlü olduğu eylemleri kullanıcı deneyimine odaklanan çok katmanlı zengin ortamların yaratılmasını hedefleyen yaklaşımla yerine getirmesini gerekli kılmıştır. Bu anlamda müze tanımının da mimari biçimlenişten çok farklı bir noktaya geldiğini söylemek mümkündür. Müzede sergilenecek içerik ile beraber içeriğin kurgusu ve senaryosunun kurulması ile başlayan sürecin, senaryoyu anlatma yollarının tasarımı, belgeseller, içerik araştırmaları, sergileme grafikleri, eser/koleksiyon tanzimi, interaktif anlatılar ve genel mimari biçimleniş müze için genel çerçeveyi oluşturur. En önemli kısım sergileme alanında eserler ile izleyiciler arasındaki bağı kuvvetlendirmektir. Sergilenen sanat eseri, koleksiyon ya da görsel nesne aslında yeni kurgulanmış mimari yapı içinde bağlamından kopmuş olmasına karşın izleyici ile eser arasında güçlü bir iletişim kurmak müze tasarımında en önemli kriter olmalıdır.

Müzenin içeriği mimari biçimlenişi için de çok önemli bir kıstastır. Bu yüzden bu tür kültür yapılarını kategorileştirmek imkânsızdır.

Müzenin içeriği mimari biçimlenişi için de çok önemli bir kıstastır. Bu yüzden bu tür kültür yapılarını kategorileştirmek imkânsızdır. Daha önce de bahsedildiği üzere kimi müze yapıları kent imgesi olurken kimi müze yapıları mimari biçim anlamında içeriğinin önemi bakımından çok daha geri planda da kalması gerekebilir. Kimi müze yapıları bir sanat eseri olarak kendini de sergileyebilir hatta içindeki eserden her zaman daha önce olan müze yapılarına da örnek verilebilir.

Türkiye de müze yapılarının genellikle işlevini yitirmiş yapılar içerisine sergileme tasarımı yapılması ile yeniden işlev kazandırılmış yapılardan oluştuğunu söyleyebiliriz. Müzelerin ziyaret edilmeleri ve sürekli bir sirkülasyonun olması müze gibi önemli bir kültür yapısının yaşatılması için olmazsa olmazıdır. Bazı müzeler ziyaretçinin dışında araştırmacılar için de hizmet verebilir. Fakat sergilenen içeriklerin değişmezliği yapıyı canlı tutacak katılımcı etkinliklerden uzak oluşu ve yeni teknolojik gelişmelerin gerisinde olması müzenin sürdürülebilir olmasını engelleyen önemli faktörlerdir. Topkapı Sarayı Müzesi ve Ayasofya Müzesi her zaman canlıdır çünkü yapıların kendisi birer eser niteliğindedir. Ama kalıcı eserlerin olduğu ve sergilenen eserlerin bağlamından kopuk, izleyiciye iyi aktarılmayan müzelerin ziyaretçi sayısı çok azdır. Bu anlamda müzeler yaşayan kültür birimleri olarak düşünülmelidir. Çocukların, araştırmacıların, kentin her bir bireyinin katılımcı olduğu etkinliklerin olması, değişken sergiler ile birlikte insanların yeni şeyler deneyimlemesine olanak tanıması ve bunun yönetimi mimari biçimlenişi ile birlikte önemli kriterlerdendir.