Toplu Konut Projelerinde Doğal Enerji Kaynaklarının Kullanımı

Çalışmada -ilk adım olsa bile- geliştirilen örüntü/çözüm kalıbı/öneri standartlardan bazılarının TOKİ ihale şartnamelerine dahil edilebileceği ve böylece ülkemizde toplu konut tasarım ve üretim süreçlerinde aktif kullanılabilirliğinin sağlanacağı düşünülmektedir.

Çalışmada, yeni ‘konut mekanı’ parametreleri 9-E Prensipleri adı altında toparlanmış :

1.E Ekolojik yerleşimlerin doğal yapılar içinde oluşturulması

2.E Ekolojik yerleşimlerin toplumsal açıdan oluşturulması

3.E Emin ve güvenli tasarım prensiplerinin uygulandığı konutlar

4.E Engelsiz konut yerleşimleri

5.E Enerji duyarlı konut ve çevreleri

6.E E-yerleşim bağlamında yürütülecek ‘E-İletişim’de en son teknolojiyle kurgulanmış çevreler

7.E Ekonomik (Alınabilir) ve Sürdürülebilir Meskenler

8.E Etik yönetişim ortamı olarak toplu konutların planlanması ve tasarımlarının yönlendirilmesinde etik prensiplerin ön plana çıkması

9.E Estetik yaşam çevreleri olarak toplu konutlar.

Her bir parametre üzerinde tartışılmaya değer olmakla birlikte, bu yazı kapsamında toplu konutlarda doğal enerji kaynaklarının kullanımı konusuna odaklanılmıştır. Ülkemizde enerji politikaları ve yapıda enerjinin bilinçli kullanımı konusunun önemli bir gündem teşkil ettiği bugünlerde konu on ana başlık altında ele alınmaktadır.

1. Toplu Konutlarda Güneş Kolektörleri İle Sıcak Su ve Isınma Sağlanması

Sorun örüntü : Ülkemizde yapı bazında yaygın olarak kullanılan güneş kolektörleri, toplu konutlarda çeşitli nedenlerle uygulanmamaktadır. Oysa güneş kollektörü sistemiyle konut sahipleri çok daha ekonomik olarak sıcak su elde etmede ve merkezi ısıtma sisteminden kışın ısınmada faydalanabilirler. Merkezi ısıtma sistemleri yerine, mesken bazında ısıtma sistemlerinin tercih edilmesi ve kullanılması büyük bir enerji verimsizliğidir. Kombi sistemlerinin yaygınca kullanılması, hem ülke ekonomisi, hem konut sahipleri için “toplam maliyet”, “ömür boyu maliyet” ve “çevre” açısından çok pahalıya mal olmaktadır.

Çözüm kalıbı : Ülkemizde hızla artan enerji maliyetlerinin, dışa bağımlılığının

azaltılmasında, enerji tasarrufu ve verimliliğinden sonra en önemli öncelikli tercih, maksimum seviyede yenilenebilir enerji kaynaklarının ve teknolojilerinin kullanılmasıdır.

Coğrafi konumu açısından güneşten maksimum derecede faydalanma fırsatı sunan ülkemizde, güneş kolektörleri tercih edilmelidir. Selektif yüzeyli, verimli güneş kolektörlü sistemler, konutların ihtiyacı olan sıcak su, banyo, kalorifer, havuz ısıtma vb. için kullanılabilir. Merkezi ve büyük güneş kolektör sistemleri, çatıların yanı sıra, ihtiyaca ve kapasiteye göre, toplu konutlardaki uygun atıl alanlarda da kullanılarak, ısıtma amaçlı sıcak su hizmeti de-diğer ısıtıcı destekli elektrikli-doğalgazlı, kombi, kömürlü ve doğalgazlı merkezi kazanlar, ısı pompaları vb.ile birlikte verilebilir.

Öneri standart : Toplu konut hane sayısı, toplam ısınma ve sıcak su ihtiyacı, çatı yüzey alanları ve kullanılabilir alanların ölçüleri, toplu konutun yapılacağı coğrafya, iklim bölgesine ve aylara göre m2 başına düşen güneş ışık-ısı hesapları yapılarak, en uygun ve ekonomik-geri dönüşü en kısa olan- merkezi güneş kolektör sistemlerinin kurulması zorunlu olmalıdır. Eğer güneş kolektörü, yapılan mühendislik hesaplarına göre yeterli olamıyorsa, ısı pompası, merkezi ısıtma-sıcak su, vb. gibi diğer sistemlerle desteklenecek “hibrid” uygulamalarla, özellikle kışın güneş ısı-ışınlarının az olduğu zamanlarda, toplu konut sıcak su-ısıtma sisteminin en verimli şekilde çalışmasına yardımcı olacaktır. Özellikle çatılarda görüntü kirliliği yaratmayacak kazanların ve kolektörlerin çatıda gözükmediği, çatıyla uyumlu sistemler düşünülmeli veya toplu konut alanı içinde güneş ısı-ışığı açısından en uygun alan seçilerek, merkezi sıcak su-ısıtma sistemi oluşturulmalıdır.

2.Toplu Konutlarda Güneş - Fotovoltaik Panelleriyle Elektirik Enerjisi Sağlanması

Sorun Örüntü :Ülkemizde yapı bazında çok az sayıda kullanılan güneş panellerinden elektrik üretilmesi, toplu konutlarda uygulanmamaktadır. Avrupa’da güneş alma potansiyeli en yüksek ülkelerden biri olan Türkiye’de hızla artan enerji maliyetlerinin, dışa bağımlılığın ve karbon salınımının azaltılmasında yenilebilir enerji kaynaklarının ve teknolojilerinin kullanılması artık zorunludur. Maliyetsiz ve sonsuz bir enerji kaynağı olan güneşten, fotovoltaik paneller yardımıyla yararlanarak konutlarda ihtiyaç duyulan elektrik elde edilebilir.

Çözüm Kalıbı: Güneş panelleri şimdilik pahalı ve geri dönüş süreleri uzun olduğu için, tüm konut elektrik ihtiyacının elde edilmesinde olmasa da, en azından acil elektrik ihtiyaçlarının, elektronik güvenlik sistemleri, park yeri, yol, sınır gibi ortak olan aydınlatmaları, evdeki aydınlatma v.b. sağlanması için uygun olabilir.

Merkezi ve büyük güneş panelleri sistemleri, çatıların, bina yüzeylerinin yanı sıra, ihtiyaca ve kapasiteye göre, toplu konut alanındaki uygun atıl alanlarda da kullanılarak toplu konutun gündüz gereken elektrik ihtiyacının bir kısmını akü grubu gerektirmeden sağlayabilir. Akü konulursa gece de elektrik sağlanabilir. Ayrıca yeni enerji verimliliği kanununa bağlı ortaya çıkan olanaklarla, üretilen elektriğin çift sayaç kullanılarak fazlasının satılması gündeme gelebilir, konut sahipleri komşularına veya devlete elektrik satarak gelir elde edebilirler.

Öneri Standart: Güneş panellerinden elektrik elde etmek isteyen konutlara emlak vergi indirimi, güneş panellerinden KDV alınmaması, kredi ve teşvik mekanizmalarının oluşturulması, elektrik fazlasının satın alınma garantisi vb. uygulamalar hemen başlatılmalıdır. Çatıyla uyumlu, binanın yüzey alanlarında estetiği bozmayacak güneş panelleri kullanımının yanı sıra, toplu konut alanı içinde güneş ısı-ışığı açısından en uygun alan seçilerek, merkezi elektrik sisteminin beslenmesi de mümkün olduğunca sağlanmalıdır.

3.Toplu Konutlarda Isı Pompalarıyla Isıtma ve Soğutma Sağlanması

Sorun Örüntü : Konutlarda en büyük giderlerden birisi de ısıtma ve soğutma için yaşam boyu harcanan maliyettir. Ülkemizde henüz az sayıda büyük alışveriş merkezlerinde kullanılan ısı pompaları, toplu konutlarda enerji maliyetlerini düşürmek için hiç uygulanmamaktadır.

Çözüm Kalıbı : Doğal enerji kaynakları olan topraktan, havadan ve sudan konutlarda ihtiyaç duyulan ısıtma ve soğutma enerjisi, ısı pompaları yardımıyla ekonomik olarak elde edilebilir. Isı pompaları, çok pahalı olmayan ve geri dönüş süreleri kısa olan sistemler olduğu için, tüm toplu konut ısıtma ve özellikle soğutma ihtiyacının elde edilmesinde çok uygundur. Sondaj maliyeti yüksek olan ısı pompası projelerde ise, atıl arazinin 2-3 m. altında yapılacak yatay borulamayla ya da toplu konut alanı içinde veya yakınında var olan yapay bir göletin suyunun kullanımıyla ısı pompasından yararlanılabilir.

Minimum enerji kullanımı hedefleyen mimari tasarımla ve doğru izolasyon uygulaması ve kaliteli inşaat malzemesi kullanımıyla birlikte, ısıtma-soğutma sistemlerinin ısı pompalarıyla desteklenmesi gerekir. Sadece ısı sirkülasyon pompası için gerekli olan elektrik, güneş panelleri ile sağlanabilir. Bu, toplu konut uygulamaları için uygun ve ekonomik olacaktır.

Öneri Standart: Toplu konut hane sayısı, toplam ısınma, sıcak su ve soğutma ihtiyacı, atıl kullanılabilir alanların ölçüleri, toplu konutun yapılacağı coğrafyanın toprak-su-hava özelliklerinin hesapları yapılarak, en uygun, ekonomik geri dönüşü en kısa olan merkezi ısı pompa sistemlerinin kurulması zorunlu ve öncelikli olmalıdır.

4.Toplu Konutlarda Jeotermal Enerjiyle Isıtma, Sıcak Su, Buhar Sağlanması

Sorun Örüntü : Ülkemizde az sayıda şehirde konutta kullanılan jeotermal enerji, toplu konutlarda enerji maliyetlerini düşürmek için henüz uygulanmamaktadır. Oysa jeotermal enerji kaynakları, doğal gaz yerine, özellikle doğalgaz altyapısının getirilmesi çok maliyetli olan mücavir alanlarda, toplu konutların tüm ısıtma ve soğutma işlemlerini çok ekonomik olarak sağlayabilir.

Çözüm Kalıbı : Kullanımda düşük maliyeti ve temiz olmasıyla öne çıkan jeotermal enerji kaynaklarının bolluğu açısından Türkiye, dünyada 7. sırada yer almaktadır. Jeotermal kaynakların olduğu yerlerde kurulacak olan toplu konutlarda, bu kaynaklar ısıtma ve sıcak su sağlamak için kullanılarak çok uygun ve ekonomik çözümler elde edilebilir.

Öneri Standart : Jeotermal akışkanın kompozisyonu, kuyu başı debisi, jeotermal kaynak sıcaklığı, enerji kullanım yoğunluğu, jeotermal kaynak derinliği, jeotermal kuyularla uygulama yeri arasındaki uzaklık, alternatif enerji maliyetleri, tasarım parametreleri, kuyu başı ve kuyu içi ünitelerinin seçimi, jeotermal dağıtım sistemi, sıcaklık düşümü, sistem yük faktörü ve toplam yükü, son kullanıcı üniteleri, ısıtıcıları, uygun malzeme seçimi gibi kıstaslar gözden geçirilerek, sistemin ekonomik ve uygulanabilir sınırlar içerisinde kalıp kalmadığı iyi tetkik edilmelidir. Toplu konut hane sayısı, toplam ısınma ve sıcak su ihtiyacına göre, eğer yörede jeotermal kaynaklar varsa, merkezi ısıtma ve sıcak su sistemlerinin jeotermal enerji ile kurulması zorunlu ve öncelikli olmalıdır.

5.Toplu Konutlarda Kojenerasyon - Trijenerasyon İle Isıtma,

Sıcak Su, Sooğutma ve Elektrik Sağlanması

Sorun Örüntü: Ülkemizde az sayıda şehirde kullanılan kojenerasyon-trijenerasyon tesisleri sayesinde, hem elektrik hem buhar-ısı-soğutma-ısıtma elde edilmekte, fakat toplu konutların enerji maliyetinin düşürülmesi için bu uygulamadan henüz faydalanılmamaktadır. Oysa en azından kojenerasyon sistemi ile toplu konutların tüm ısı ve elektrik ihtiyacı çok ekonomik olarak karşılanabilir.

Çözüm Kalıbı: Trijenerasyon sistemleri, toplu konutların hem elektriğini hem atık ısı ve buharı ile soğutma-ısıtma-sıcak su ihtiyacını karşılamakta, böylece maksimum enerji verimliliği sağlanmaktadır. Dünyada giderek yaygınlık kazanan bu sistemler, ülkemizde de teşvik edilmelidir. Isıtmanın, sıcak suyun ve elektrik enerjisinin doğal gaz / fuel oil / kömür / biyogaz kullanılabilen kojenerasyon sistemleri ile sağlanması, toplu konut uygulamaları için çok uygun ve ekonomik olacaktır.

Öneri Standart: Eğer yörede jeotermal enerji kaynakları, etkili güneş ışınları ve ısı pompası uygulamaları yoksa veya uygun değilse, toplu konut hane sayısı, toplam ısınma, sıcak su ve elektrik ihtiyacı göz önüne alınarak bir kojenerasyon tesisi kurulması zorunlu ve öncelikli olmalıdır. Kojenerasyon yasası ve teşvikler acilen çıkarılmalı ve desteklenmelidir.

6.Toplu Konutlarda Rüzgar Enerjisiyle Elektrik Sağlanması

Sorun Örüntü: Ülkemizde henüz çok az sayıda örneği bulunan küçük ve orta ve büyük kapasitelerdeki rüzgar türbinleri, toplu konut projelerinde hiç uygulanmamaktadır.

Çözüm Kalıbı: Konutlardaki en büyük maliyet kalemlerinden birisi de elektrik maliyetidir. Masrafsız ve sonsuz enerji kaynağı olan rüzgardan, rüzgar türbinleri yardımıyla, konutlarda ihtiyaç duyulan tüm elektrik enerjisi ekonomik olarak elde edilebilir.

Rüzgar türbinleri, rüzgar ölçümleri uygun olan yerlerde, tüm elektriğin elde edilmesi için tek başına ya da yetersiz ise diğer yenilebilir kaynaklarla birlikte hibrid olarak kullanılabilir. İlk yatırım bedeli yüksek olan ancak geri dönüş süresi uzun olmayan bir sistem olduğu için, tüm toplu elektrik ihtiyacının elde edilmesinde de oldukça uygundur. Isıtma-soğutma sistemlerinin ısı pompaları ile desteklenmesi ve sadece ısı sirkülasyon pompası ortak aydınlatma, vb. için gerekli olan minimum elektriğin rüzgar türbini ve güneş panelleri ile birlikte sağlanması, toplu konut uygulamaları için uygun ve ekonomik olacaktır. Ayrıca, yeni revize olacak olan Yenilenebilir Enerji Kanunu ve yönetmeliklerle desteklenecek olan, ihtiyaç fazlası elektriğin geri satılması da, toplu konut yönetimine ve konut sahiplerine gelir sağlayacaktır.

Öneri Standart: Toplu konut hane sayısı, toplam elektrik ihtiyacı, rüzgar türbini için gerekecek atıl alanların alçüleri, toplu konutun yapılacağı coğrafyanın iklimsel özelliklerinin hesapları yapılarak, en uygun ve ekonomik merkezi rüzgar türbini sistemlerinin kurulması zorunlu ve öncelikli olmalıdır.

7. Toplu Konutlarda Hirbit Yenilenebilir Enerjiler İle Isıtma,

Soğutma ve Elektrik Enerjisi Sağlanması

Sorun örüntü: Ülkemiz toplu konut sektöründe tek veya hibrit olarak yenilebilir enerji kaynaklarının kullanımına henüz rastlanmamaktadır.

Çözüm Kalıbı: Enerji kaynaklarının en doğru ve verimli şekilde kullanılması zorunluluğu ve iklimsel-çevresel risklerin azaltılmasının artık kaçınılmaz olması, konut üretiminde ve konutlarda tüketilen enerjinin miktarı, kalitesi ve çeşitliliğini önemli kılmaktadır. Özellikle konut malzemelerinin üretilmesinde, konut yapımı esnasında ve konutta kullanılan, harcanan enerjinin giderek artması, pahalılaşması ve arzında sıkıntılar yaşanması, bu konuda toplu konut idarelerinin daha hassas ve dikkatli olması zorunluluğunu getirmektedir.

Yenilebilir enerji kaynaklarının (YEK), tek bir konut bazında değil de, toplu konut ölçeğinde merkezi veya hibrit olarak güneş, zemin altı ısısı, rüzgar enerjisi ve jeotermik enerjinin birlikte kullanılması uygun olacaktır. Konut sahiplerinin uzun vadede ödeyecekleri genel enerji giderleri azalacaktır. Konutların kısmi veya ortak alanlarında, ısıtma, soğutma, sıcak su elde edilmesi, pasif aydınlatma, acil ihtiyaçlar için gereken elektriğin sağlanması, güvenlik ve yangın alarm sistemlerinin beslenmesi, meydan aydınlatması, otopark aydınlatması, arıtma tesisinin, ısı sirkülasyon pompalarının enerjisinin sağlanması, güneş kolektörü hidroforlarının elektrik enerjisi sağlaması vb. açısından kullanmak uygun olacaktır.

Öneri Standart: Toplu konut yapı maliyetlerinin en az yüzde 10’unu karşılayacak kadar yenilebilir enerji kullanımı zorunlu olmalıdır. Toplu konut projelerinde mümkünse öncelikle jeotermal enerji, güneş kolektörleri, ısı pompaları, rüzgar enerjisi, kojenerasyon kullanılması zorunlu hale getirilmelidir.

Yeni çıkan ve çıkacak olan direktif , yasa, yönetmelik ve mevzuatlardaki, 20 000 m veya 500 ton eşdeğer petrolden (TEP) fazla enerji tüketilen yapılarda ‘Enerji Yöneticisi’ çalıştırma veya bu hizmetin alınması zorunluluğu, toplu konut idareleri tarafından uygulanmalı veya toplu konut yönetim sistemine uygulatılmalıdır. ‘Yenilenebilir Enerji Yasası’ ve ‘Enerji Verimliliği Yasası’nda 500 kW’a kadar kendi enerjisini üreten toplu konutlar için, lisans izni alma zorunluluğu kaldırılmıştır. YEK kullanımının- özellikle güneş, jeotermal enerji, ısı pompası, kojenerasyon, trijenerasyon vb.-teşvik edilmesine yönelik maddeler sayesinde, YEK sektöründe yeni yatırımlar, uygulamalar hızlanacak, çok daha ekonomik ve kolay hale gelecektir. Ayrıca bu tür yenilenebilir enerji kullanan konutların vergisinin azaltılması, ucuz elektrik, emlak vergisi alınmaması, bu sistemlerden KDV alınmaması ve konut sahiplerine faizsiz kredi teşvikjlerinin sağlanması özendirici olacaktır. Bunun yanı sıra, fazla elektriği özel fiyatla alma garantisi de uygulamayı arttıracak, cazip hale getirecektir.

8. Trombe Duvarları

Sorun Örüntü: Binaların ısıtılmasına güneş enerjisinden faydalanarak katkıda bulunan trombe duvarları, toplu konutlarda bugüne kadar hiç kullanılmamıştır.

Çözüm Kalıbı: Güneş enerjisinden yararlanmak için bina kütlelerinin güneş alan cephelerinde trombe duvarları kullanılmalıdır. Ağır kütlesi olan ve önerilerine bir cam yüzey yerleştirilen bu tür duvarlar, konutların ısıtılmasına büyük katkılarda bulunacaktır.

Güneş alan cephelerdeki, özellikle güney ve güneye yakın yönlerdeki duvarlar, trombe duvarı olarak tasarlanmalıdır. Sıcaklığın yüksek olduğu aylarda, sera etkisiyle ısınacak olan bu tür duvarlar, arkalarında bulunan mekanların da ısınmasına yardım ederler. Isının istenmediği dönemlerde ise, duvarla cam arasındaki boşluğun üzerinde bulunan kapakların açılmasıyla, orada biriken ısı dışarı atılır.

Öneri Standart: Az katlı toplu konutların güney, güneydoğu ve güneybatı yönlerine bakan duvarlarının en az % 20’sinde trombe duvarı kullanılmalıdır.

9.Toplu Konutlarda Aydınlatma Otomasyonu ve

Enerji Verimli Led Lambalarıyla Tasarruf Sağlanması

Sorun Örüntü: Aydınlatmada kullanılan enerjiden önemli ölçüde tasarruf edilebilmesini sağlayan otomasyon sistemleri olan LED lambaları, ülkemizde toplu konut projelerinde henüz kullanılmamaktadır.

Çözüm Kalıbı: Türkiye’de hızla artan enerji maliyetlerinin azaltılmasında, enerji tasarrufu ve verimlilik çok önemlidir. Toplu konut uygulamalarında ortak alanların, sokakların, otoparkların ve apartman girişlerinin aydınlatılmasında LED kullanımı ile çok ciddi tasarruf sağlanabilir. Toplu konut merkezine ait aydınlatma direklerinde, otopark, sokak ve apartman girişlerinde, gün ışığı sensörü ve hareket sensörü kullanılarak, hava kararmaya başladıktan sonra araç, insan hareketini algılayan sensörlerle en verimli-tasarruflu LED’li aydınlatma yapabilir. Bu da hem lamba ömürlerinin uzamasına hem toplu konut ortak giderlerinin azaltılmasına katkı sağlar. Ayrıca kullanım yerine uygun ve verimli aydınlatma lambaları kullanılarak, düşük enerji ile daha fazla aydınlatma da sağlanmış olur.

Öneri Standart: Toplu konut uygulamalarında kullanılan tüm ortak alan aydınlatma sistemlerinde, hareket ve gün ışığı algılama sensörlerinin, aydınlatma otomasyonunun, enerji verimli ampullerin-LED’lerin kullanılması zorunlu olmalıdır.

10. Toplu Konutlarda Atıksu Arıtma Tesisinden Sulama Suyu ve Kullanma Suyu Sağlanması

Sorun Örüntü: Toplu konutlarda yapılacak olan çevre düzeninin, toplu konut sahiplerince ödenecek aidatlarla sürdürülmesinde sorunlar yaşandığı bilinmektedir. Bazı uygulamalarda kıt su kaynakları ile gerekçelendirilerek peyzaj ve çevre düzeninin ihmal edildiği görülmektedir.

Çözüm kalıbı: Toplu konutların yeşil bir çevreye sahip olması hem konut sahiplerinin hem bulunduğu yerleşimlerin yaşam ve çevre kalitesini arttıran önemli bir etkendir.

Kısıtlı olan su kaynaklarımızın tekrar kullanılması bir zorunluluk haline gelmiştir. Atık su kanalizasyon altyapısı olmayan yerleşimlerde çevre mevzuatına göre atık su arıtma tesisi yapılması zorunludur. Yapılacak olan atık su arıtma tesisinin çıkışına uygun filtrasyon ve dezenfeksiyon sistemleri eklenerek, atık su yeşil alan sulamasında kullanılabilir hale getirilebilir. Aynı zamanda araç ve kaldırım-yol yıkamasında bu sudan faydalanılabilir. Bunun yanı sıra, çatı yağmur toplama sistemlerinden, yüzey yağmur suyu toplama sistemlerinden ve filtre edilmiş atık su sisteminden gelen sular harmanlanarak, uygun depolama ve pompa sistemi ile konutların tuvalet rezervuar sistemine tekrar geri basılabilir.

Öneri standart: Toplu konut hane sayısı, toplam sulama suyu ihtiyacı, iklimsel özellikler dikkate alınarak atık su arıtma tesisi için gerekecek alanların ölçüleri hesaplanıp, en uygun ve ekonomik arıtma sistemlerinin kurulması zorunlu ve öncelikli olmalıdır. Bu sistemlerin, sulama suyu yapabilecek ileri filtrasyon sistemlerini içermesi zorunluluk olarak belirtilmelidir.

Bu konuda başvurulacak başlıca yerel ve uluslar arası standartlar, Çevre Kanunu, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, AB Direktifleri ve Regülasyonlarıdır.