Avrupa'nın üçüncü yeşil başkenti: VITORIA - GASTEIZ

Araş. Gör. Sinem Metin, Şehir ve Bölge Plancısı, İTÜ

İspanya’nın kuzeyinde yer alan Bask Özerk Bölgesi’nin başkenti Vitoria-Gasteiz, Avrupa’nın Stockholm ve Hamburg’dan sonra üçüncü Yeşil Başkenti ilan edildi.

Vitoria-Gasteiz, 6 finalist içerisinden Avrupa Yeşil Başkent projesine gösterilen bağlılık ve azim, sürdürülebilir kentsel gelişimdeki tutarlılık ve dünya kentleri için bir model olma yolundaki hırsı ve çalışmaları ile rakiplerini eleyerek jüri tarafından birinci seçildi. Kentin Belediye Başkanı Javier Maroto, bu başarıyı 30 yılı aşkın bir süredir uygulanan çevre politikalarına ve bu politikaların halk tarafından benimsenerek geri dönüşüm, hareketlilik, su tüketimi gibi konuların uygulanmasındaki katılım ve bağlılıklarına borçlu olduğunu belirtti.

Bir Ortaçağ kenti olan Vitoria-Gasteiz’in geçmişi 1181 yılına kadar uzanıyor. Alava eyaletinin başkenti olan orta büyüklükteki yerleşim yeri 1950’lerde 50 bin kişilik nüfusa sahipken, kasabasından makine ve metalurji sanayilerinin etkisiyle 1960’ların göç merkezi haline geliyor. Kentin bugün yaklaşık 240 bin kişilik nüfusu olmasına rağmen, akılcı şehir planlama yaklaşımları sayesinde hızlı kentsel büyümenin çevresel etkileri asgari düzeyde tutuluyor.

Vitoria-Gasteiz, “doğanın içinde, doğa ile uyumlu kentsel yaşamın” en başarılı örneklerinden biri olarak kabul ediliyor. Kuzeyden Atlantik ve güneyden Akdeniz ikliminin kesişiminde yer alan coğrafik konumu nedeni ile iki biyolojik iklimi bünyesinde barındırıyor. Kentin çeperinde oldukça zengin bir ekolojik çevre bulunuyor. Bu doğal habitatları korumak ve kullanmak amacıyla yerleşim yapılarında radyal gelişim benimseniyor.

Üç dairesel kentsel bölgeden oluşan Vitoria-Gasteiz’in birinci halkasını kent merkezi oluştururken, merkezi çevreleyen yarı-doğal bölge olarak nitelendirilen “Yeşil Bant”ta ikinci halkayı oluşturuyor. Doğanın kent içine gelmesini sağlayan ve doğal habitatları da kentin oluşturacağı tehditlerden koruyan ikinci halka, bir tampon bölge olarak stratejik şekilde eko-rekreasyonel koridorlara göre konumlandırılıyor. Vitoria-Gasteiz’in 1990’ların başında, kent etrafındaki alanların geri kazanımı ve onarımını içeren projenin bir parçası olan Yeşil Bant, hem çevresel hem de sosyal içeriği ile örnek teşkil ediyor. 18 yıllık bir çalışmanın ürünü olan bölge, 613 hektarlık bir alan üzerinde birleştirilmiş beş park ile biçimlendiriliyor: Proje, 2000 yılında Birleşmiş Milletler’in Üçüncü Uluslarası Doğal Çevreleri Korumak için En İyi Uygulamalar Yarışması’nda en başarılı 100 uygulamadan biri ilan edildi. Kişi başına düşen orman alanı 479 m2 olan kentte yerleşimin üçüncü halkasını ise, %91’ini meşe ve kayın ağacının oluşturduğu ormanlar ve dağlar oluşturuyor.

Kent Yaşamı

Vitoria-Gasteiz, iş merkezleri, konut alanları ve rekreasyonel alanların iç içe yer aldığı, yaşam kalitesi yüksek ve kozmopolit bir kent. Şehrin yoğun ve başarılı düzenlenmiş kent dokusunu, uzun yıllardır süre gelen planlama sistematiğine borçlu. Şehir plancıları, 2000 yılından beri yaşanan yıllık %7’lik nüfus artışına rağmen kentsel yayılmayı kentin mevcut dokusunda yer vererek engellemeyi başarıyor. Nüfusun %81’i merkezin 1,5 km’lik çeperinde yaşıyor ve %95’inin eğitim, sağlık, kültür gibi temel servislere 500m içerisinde erişimi sağlanıyor.

Erişilebilirliğin bu derece yüksek olduğu bir kentte karayolu ulaşımına talebin az olması da sürdürülebilir ulaşım sistemleri için örnek teşkil ediyor. Kentsel kirliliğin oluşmasında en önemli faktörlerden biri olan karayolu ulaşımına alternatif ulaşım sistemleri ile çözüm üretiliyor. Arabalar kent içi dolaşım sisteminde %28,3’lük paya sahipken kent içerisindeki yolculukların yarısı yaya olarak gerçekleştiriliyor. Vitoria-Gasteiz’in sokaklarında toplam 130 bin adet ağaca yer verilerek yaya dolaşımı estetik açıdan da destekleniyor. Ulaşım sistemi 90 km’lik bisiklet yolları, 2 tramvay hattı ve daha etkin otobüs ve toplu taşıma sistemlerinin de desteği ile doğal yaşama saygılı bir biçimde çözümleniyor.

Tüm kentliler 300m’lik erişim mesafesi içerisinde en az bir açık kamusal yeşil alana ulaşabiliyor. Şehirde biyolojik çeşitliliği ve ekosistemin dengesini korumaya yönelik çok sayıda sayımlar ve araştırmalar yapılıyor. Flora ve fauna sürekli izlenirken, habitat parçalanması mümkün olduğunca azaltılıyor ve ışık kirliliği kontrol altına alınıyor. Doğal yaşama gösterilen saygı ile paralel olarak halkın eğitimi ve bilinçlenmesine olanak sağlayacak uygulamalar da hayata geçiriliyor. Yoğun kentsel yeşil alanların içinde bahçecilik yapılabilecek, 24 saat açık özel alanlar (community gardens) yer alıyor, 210 adet organik tarım arazisi bulunuyor.

Sürdürülebilir çevreye başarıyla entegre edilen sanayi ve iş dünyası, birçok uluslararası araba firmasının ilgisini çekmeyi başarırken elektrikli araba üretimi konusundaki çalışmaları hızlandırılarak ilk elektrikli kamyonet üretimine imza atıldı. Teknoloji parkı ve araştırma merkezi ile birlikte yeşil inovasyon ve alternatif enerji türleri gibi farklı sektörlerden geniş kitlelerin de dikkatini çekmeye devam ediyor.

Hayata geçirilen tüm eylemlerin ve planların gerçekleştirilebilmesi için halkın katılımı ve desteğinin öneminin farkında olan Vitoria-Gasteiz yönetimi, kullanıcıları için de yaşam kalitesi yüksek, sağlıklı bir kent tasarlamaya özen gösteriyor. Vitoria-Gasteizli’lerin yaşadıkları çevreden memnun ve sunduğu olanaklardan tatmin olan bir halk olduğu görülüyor. İspanya’nın en yüksek sosyal konut yüzdesine sahip kentin kullanıcılarının %24’ü üniversite mezunu. Halkın kültürel, eğitim ve spor aktivitelerine erişimi ile sosyal toplanma mekanlarının güvenliği, estetiği, kullanılabilirliği gibi tasarım ilkeleri ön planda tutuluyor. Toplumun her kesiminden insan için yaş, dil, din, ırk ve cinsel tercih gözetmeksizin demokratik bir anlayış ve yaşayışı destekleyici sosyal mekanların oluşturulması hedefleniyor. Bu sayede halkın Vitoria-Gasteiz yönetimine duyduğu güven kazanılırken, sadece karar alma mekanizmalarına katılımları değil, aynı zamanda bu kararların uygulanması ve kullanılmasında da etkin rol almaları sağlanıyor. Koruma ve yaşatma konularında ana tartışma kurulunu oluşturan Çevre Sektörü Komitesi’ne (The Environment Sector Council) günümüzde 40’a yakın sivil toplum örgütünün katılımı sağlanmış olması bu güvenin bir ispatı olarak görülüyor.

2012 Ödülünü Kazandıran BaşlIca Etkenler İklim Değişimi Mücadelesi

Vitoria-Gasteiz, 2006’da yürürlüğe soktuğu 2006-2012 İklim Değişimini Engellemek için Stratejiler yönetmeliği (Strategy for the Prevention of Climate Change 2006-2012) ile uzun süreli ve bütünleşik ilke ve eylemleri uygulamaya başladı. Yönetmeliğin ana hedefi, CO2 emisyonunu azaltmak. 2009’da %20 oranında başarıya ulaşan yönetmelik Avrupa Belediye Başkanları Sözleşmesi ile iptal edilerek yerini 2010-2020 İklim Değişikliği ile Mücadele Planı’na (2010-2020 Struggle against Climate Change Plan) bıraktı. Plan günümüzde 2007-2012 Yerel Enerji Planı ile uyumlu bir şekilde yürütülüyor ve 2020’de sera etkisini %25 oranında azaltmayı hedefliyor.

Yerel Ulaşım Sistemi

Sürdürülebilir Hareketlilik Planı (Sustainable Mobility Plan) uygulaması ile dikkatleri üzerine çeken Vitoria-Gasteiz, plan çerçevesinde halkın kent içi dolaşım alışkanlıklarını değiştirmeyi, kentsel mekanların kalitesini yükseltmeyi ve kentlilerin her bir üyesinin temel servislere erişilebilirliğini arttırmayı hedefliyor. Farklı disiplinlerden uzmanların, belediyenin farklı departmanlarının ve halkın katılımı ile oluşturulan plan, bugün kent içi dolaşım sistemi incelendiğinde başarıya ulaştığı görülüyor. Plan çerçevesinde doğa dostu ulaşım ve toplu taşıma sistemlerinin etkili kullanımı, hız bölgeleri belirlenerek gürültü ve ışık kirliliğinin azaltımı gibi ilkeler benimseniyor. Yeni otobüs ağı, tramvay hatlarıyla entegre edilerek özel araç park alanları uygulamalarına kısıtlamalar getiriliyor. Bisiklet ve yaya yollarının da sisteme etkin biçimde dahil edilmesi ile bugün toplu taşıma araçlarının kullanımı %44 oranında arttırılmış durumda.

Temiz Hava

Vitoria-Gasteiz yönetimi temiz havanın sağlıklı ve kaliteli yaşam için önemini göz önünde bulundurarak, 2003’te Hava Kalitesi Yönetim Planı’nı (Air Quality Management Plan) yürürlüğe koydu. Hava kirliliğini azaltmayı ve engellemeyi hedefleyen plan, yılda 284 gün temiz ve kaliteli hava olduğunu izleme sistemlerince belirliyor.

Gürültü Kirliliği

Kentte gürültü kirliliğini engellemek adına geçtiğimiz on sene içerisinde Gürültü Yönetim Planı (Noise Management Plan) oluşturularak, şehrin farlı yerlerinde 17 adet izleme ünitesi yerleştirildi. Sürdürülebilr Hareketlilik Planı’nın ve halkın uygulamaya katılımıyla birlikte bugün planın başarıya ulaştığı görülüyor.

Yeşil Kentsel Çevre

Yeşil Bant’ın uygulanması ile birlikte bugün Vitoria-Gasteiz’de 1974’ten bu yana kentsel yeşil alanlar iki katına ulaştı. Kent içinde eşit dağılımlarının göz önüne alınarak planlanan kentsel yeşil alanlar, yaya yolları ve bisiklet yolları ile entegre edilerek ‘doğanın kente getirilmesi’ni başarmasında en önemli rolü üstlendi.

Su Tüketimi

Geniş Kapsamlı Su Tasarrufu Planı (Comprehensive Water Saving Plan) ile su tüketimini son on yılda kişi başına 118 litreye kadar azaltmayı başaran şehir yönetimi, ulaşmaya çalıştıkları rakamın 110 litre olduğunu belirtiyor.

İstek ve Bağlılık

Vitoria-Gasteiz’in “Verde por fuera – Verde por dentro” (Dışında Yeşil – İçinde Yeşil) sloganına sahip iletişim programı, birçok etkileyici etkinlik, aktivite, eylem ve olanaklar sunuyor. Halkın katılımı ve desteğini arttırmak, alınan kararların optimum şekilde uygulanmasını sağlamak gibi hedeflere sahip olan şehir yönetimi, özellikle çevresel konularda halkın da desteği ile Yeşil Başkent Ödülü kazanmış gözüküyor.

2012 Programı

Vitoria-Gasteiz, 2012 yılı boyunca kent çevre politikalarını, projelerini ve karşılaştığı zorlukluları diğer Avrupa kentleri ile paylaşıyor. 2012 Programı adı altında gerçekleştirilen etkinlikler dört ana tema altında gerçekleştiriliyor:

1. Toplumu Dahil Etmek

Dört programdan oluşan etkinliklerin ilki, gönüllü olarak 2012’den sonra da yeşil kent olmaya devam etmek için yerel otoritelerle birlikte halkın çalışmasını amaçlayan Ekolabora. İkinci olarak, birçok organizasyonu ve sivil toplum örgütünü bir araya getirerek değişik ve yenilikçi proejeler üretmeyi hedefleyen Yeşil Kentler Öncelikleri (Green cities initiatives) programı. Program için yerel yönetimler değişik projeleri uygulamak adına bütçe ayırıyor. Üçüncü program ise işbirliğini ön plana çıkartan Yeşil Paket (The Green Pact) Programı. Program, kurumları, özel firmaları ve kuruluşları çevresel kaliteyi yükseltmek amacıyla bir araya getirerek halk-özel sektör-kamu sektörü arasında ortaklık modelleri üretmeyi hedefliyor. Dördüncü ve son program ise Sürdürülebilir Şehir Akltiviteleri (Sustainable City Events.) Bu program kültürel ve diğer festivallerin yıl boyunca devam etmesi ve aktivitelerin sürdürülebilir olması konusunda organizasyonların yönlendirilmesini amaçlıyor.

2. Şehir ve Girişimlerin Sergilenmesi

Geçmiş yıllarda hazırlanan çevre planları ve yaklaşımları, halen yürürlükte olan ve Yeşil Başkent ödülünün kazanılmasında etken olan tüm plan ve projeleri ve 2012 sonrasında gerçekleştirilmesi planlanan tüm çalışmaları bütün bir yıl boyunca sergilenmesi, bu programın ilk aktivitesini oluşturuyor. Yeşil Fabrikalar adı altında gerçekleştirilmekte olan bir diğer aktivitede ise, günlük çevresel aktivitelerin yer aldığı atık arıtma tesislerine, su ve pis su arıtma tesislerine, Minano Teknoloji Parkına, Ataria sulak alan araştırma merkezine ve Bask Bölgesi Üniversitesi gibi alanlara geziler düzenleniyor. Ekoturizm aktivitesi ise eko-turizmi canlandırmak adına yeni bir plan oluşturulmasını içeriyor.

3. Kent Üzerine Yansımalar: Mekan ve Olanaklar

Bu program çeşitli tematik aktiviteler serisini içeriyor. Enerji Haftası, Arazi ve Peyzaj Haftası Yeşil Hafta ve Hareketlilik Haftası bu aktiviteler içerisinde yer alıyor. Bu program kapsamında ayrıca Avrupa genelinde eğitim birimlerinin iletişim ağının kurulmasına yönelik Avrupa Okullar için Ajanda 21 (European Agenda 21 for Schools) uygulamasına yer veriliyor. Ekim 2011 tarihinden bu yana çevrimiçi bağlantıdan oluşan gruba çeşitli ülkelerden 44 okul dahil oldu.

4. Yeşil Başkent Fikri ve Değerlerinin Yaygınlaştırılması

Vitoria-Gasteiz’in 2012 Yeşil Başkent ödülünü alması ile ilgili olarak, İspanya ve diğer ülkeler dahil olmak üzere toplamda 30 farklı medya kanalında yer verildi. Amaç, şehre farklı ülkelerden kullanıcı ve kurumların gelmesini ve yeşil kenti yaşayarak algılamalarını sağlamak. Aynı zamanda VG2012 Açılışı, geleceğin yeşil başkentine karar vermek için Avrupa Yeşil Başkentler 2014 organizasyonu, Temmuz 2012’de 25 farklı Avrupa kentini 10 kişinin ziyaret etmesinden oluşan Yeşil Döngü Turu, konser, sergi, oyunlar, yavaş yemek gibi aktiviteleri içeren 2012 Yeşil Gece ve kapanış da bu programın içerdiği aktiviteler arasında yer alıyor.

Gelecek Projeler

Vitoria-Gasteiz yönetiminin 2012 sonrası için belirlediği 7 temel strateji:

1. Sürdürülebilir kentsel gelişim
2. Doğal döngülere benzeyen eylemler
3. Bio-çeşitliliğin onarımı
4. Kentin ekolojik ayakizini azaltmak
5. Denetleme ve bağlılık
6.Çözümler ve herkes için olanaklar
7. Yeni bir “Değişim için Yönetim”.

Bu stratejiler çerçevesinde belirlenen 10 proje uygulamaya kondu:

- Hassas doğal kaynakların korunması ve onarım planı: Yeşil Bant, Montes de Vitoria Doğal Parkı, Kırsal İşgücü için Peyzaj Planı

- Sel Önleme Planı: Olárizu and Ali Nehirleri, Batán Nehri

- Biyo-kapasite, Biyo-çeşitlilik ve kentsel peyzajın geliştirilmesi: İç Yeşil Bant, Yeşil Bina kriterlerinin uygulanması, kentsel yeşil alanlara doğal çevre ile birlikte bütünleşik yaklaşımı

- Hareketlilik ve Kamusal Alan Planı: Bisiklet kiralama sisteminin genişletilmesi, yeni bisiklet yollarının entegrasyonu, otobüs sisteminin çevre yerleşimlere genişletilmesi, yeşil ağ entegrasyon planı, araba paylaşım programları, Yaya Hareketlilik Master Planı.

- Stratejik Atık Planı – Sıfır atığa doğru:
- Kentsel Kirliliğin Azaltılması için Plan
- İklim Değişikliği ile Mücadele Planı
- Su Döngüsünü Geliştirme Planı
- Toplumun kültürü ve İş Sahipleri için Sürdürülebilirliği Geliştirme Planı
- Bölgesel Gelişim ve Kentsel Rehabilitasyon Planı