​Dikey Bahçelerin Kentli Algısı ve Kentsel Psikoloji Açısından Değerlendirilmesi​

Jale GÜREL, Peyzaj Mimarı

Bahar Başer KALYONCUOĞLU, Okan Üniversitesi,  Sanat Tasarım ve Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü. 

Yeşil alanların, yoğun ve sıkışık kent dokusu içinde var olamayışı nedeniyle günümüz peyzaj tasarımcıları daha farklı düşünmeye zorlanmış ve bu düşünce biçiminden dikey bahçe konsepti ortaya çıkmıştır.

Kentlerin gelişim sürecinde yapısal alan kullanımlarının istilasıyla giderek azalan yeşil doku, yerini gri rengin hakim olduğu beton alanlara bırakmıştır. Kentlerde yaşanan bu değişim, küresel ısınma, iklim değişikliği ve doğal hayatın zarar görmesi gibi bugün karşılaşılan birçok çevresel problemin yanısıra hem kent estetiği hem de kentli psikolojisine etkileri açısından olumsuz etki oluşturmaktadır.

Yeşil alanların, yoğun ve sıkışık kent dokusu içinde var olamayışı nedeniyle günümüz peyzaj tasarımcıları daha farklı düşünmeye zorlanmış ve bu düşünce biçiminden dikey bahçe konsepti ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada dikey bahçelerin tanımı, gelişimi ve son son 3 yılda yaygınlaşan uygulamaları dikey bahçelerin kente ve kentliye olan etkileri ortaya konarak psikolojik açıdan insanlar üzerindeki etkileri incelenmektedir.

Düşey yüzeylerde yapılan peyzaj çalışmalarına dikey bahçe veya duvar bahçe denilmektedir*.Çalışma yapılacak alanlar bir binanın cephesi olabileceği gibi, köprü ayakları, perdeleme/sınır duvarı, heykeller ya da reklam panoları da olabilmektedir. Dikey bahçe ilk olarak, Fransız botanikçi Patrick Blanc tarafından icat edilmiştir.

Kentsel Mekan ve Dikey Bahçeler
Kentsel mekân öz anlamı ile kentin binalarla tanımlanan fakat binaların dışında kalan bölümleridir (Çakmaklı(Oktay),D.,1992,7). Kentlerde yaşayan insanların vakitlerinin çoğunu binalarda ve yollarda geçirmesi sebebiyle binaların iç ve dış elemanlarında bitkilendirme çalışmalarının bir parçası olan dikey bahçeler oldukça revaçta olup hızla popülerliği artmaktadır. 

İstanbul’da Uygulanan 
Dikey Bahçe Tipleri
İstanbul’da uygulanan dikey bahçeler; park içi uygulamalar, ulaşım arterleri çevresindeki uygulamalar ve mimari yapı ölçeğinde uygulamalar olarak karşımıza çıkmaktadır.

Park İçi Uygulamalar
Dikey bahçeler istenilmeyen görüntünün kapatılmasının yanı sıra farklı tasarımlarla ilgi çekici materyaller (ayna, kompozit ve ahşap vb.) ve bitkiler kullanılarak park içinde estetik ve fonksiyonel donatı elemanı olarak kullanılabilmektedir. Yapılan uygulama bazen bir bank, bazen reklam panosu, bazen de fotoğraf çekim noktası olabilmektedir.

Dikey bahçeler park içinde hem estetik amaçlı hemde istenilmeyen görüntü arz eden duvar ve trafo gibi yapıların estetik çözümler getirilerek gizlenmesi için kullanılır. 

Ulaşım Arterleri Çevresindeki Uygulamalar
Ulaşım arterleri üzerinde yer alan dikey bahçeler; yeşil alanı bulunmayan yol güzergâhlarındaki duvarları, dikey bahçelerle yeşile dönüştürülerek hem trafiğin stresini azaltmakta hem de sunduğu görsel etki ile trafiğin çehresini değiştirmektedir.

Mimari Yapı Ölçeğindeki Uygulamalar
Dikey bahçelerin binanın iç ve dış cephe uygulamalarında, estetik amaçlı kullanımlar yanısıra istenilmeyen görüntülerin perdelenmesinde ve sıcak-soğuk yalıtımı sayesinde enerji tasarrufu sağlamaktadır.Yine bina cephelerinde farklı tasarımlarla reklam amaçlı uygulanmalar içinde kullanılmaktadır.

Ulaşım arterleri üzerinde yer alan dikey bahçeler; yeşil alanı bulunmayan yol güzergâhlarındaki duvarları, dikey bahçelerle yeşile dönüştürülerek hem trafiğin stresini azaltmakta hem de sunduğu görsel etki ile trafiğin çehresini değiştirmektedir.

Dikey Bahçelerin 
Kentsel Çevreye Etkileri
Dikey bahçelerin ekolojik açıdan kentsel çevreye etkileri; biyolojik çeşitlilik, kentsel ısı adası etkisinin azaltılması ve bitkisel transpirasyon olarak ele alınabilmektedir.

Biyolojik Çeşitlilik
Dikey bahçeler toprak bulunmayan alanlarda bitkilendirme olanağı sunması açısından biyolojik çeşitliliğin sağlanması ve sürdürülebilirliği adına kısmen de  olsa oluşturdukları bitkisel ortam ve bu ortama uygun hayvan türlerinin  barınmalarına olanak sağlamaları açısından önem arz etmektedir.

Kentsel Isı Adası Etkisinin Azaltılması
Kentlerde bulunan; asfalt, beton ve çatı yüzeyleri “siyah cisim” gibi davranarak, güneşten gelen enerjiyi yeşil alanlar, ağaç ya da su gibi yansıtmayıp absorbe ettiği için yere yakın atmosfer seviyelerinde daha fazla ısınma meydana getirmesi sebebiyle kentsel ısı adası oluşmaktadır (Tekin ve Oğuz,2011). Dikey bitkilendirme sonucu kısmen de olsa bitkilerin filtreleme işlemi ile kirli havayı absorbe etmesi ısı adası etkisini azaltmakta ve ekosistem üzerinde olumlu etki sağlamaktadır.

Bitkisel Transpirasyon
Bitkiler havadaki karbondioksiti emerek oksijen miktarını arttırmakta; toz, egzoz gazı gibi kirli ve zehirli gazları emerek havayı temizleyip hava kalitesini dikey bahçeler yardımıyla kısmen de olsa arttırılabilmektedir. Kentlerde, hava kalitesinin arttırılması ve havanın temizlenmesinde özellikle ulaşım arterlerdeki kirliliğin azaltılmasında dikey bahçeler önemli bir rol oynamaktadır (Yüksel, 2013).

Dikey Bahçelerin Kentsel Çevresel 
Sistemlere Etkileri
Dikey bahçelerin kentsel çevresel sistemlere etkilerini şehir estetiğine etkileri, kentli psikolojisine etkileri, kentsel çevreye ve kent estetiğine etkileri şeklinde inceleyebiliriz.

Şehir Estetiğine Etkileri
Dikey bahçelerin, kentsel yaşam kalitesini yükselterek kent ekolojisini olumlu yönde etkilemekte olup, kent iklimini dengelemek, kentte doğal bir yaşam ortamı oluşturmak ve kentin estetik değerlerini yükseltmek gibi işlevleri bulunmaktadır. 

Bitkilerin estetik katkıları, yapısı ve tırmanma formu, vejetasyon döneminde habitusunun değişime uğraması (sürgün vermesi, çiçeklenme, yaprak oluşumu vb.), bir vejetasyon döneminden diğerine geçişte değişime uğramaları (gelişme, odunlaşma vb.), bitki formu, strüktürü, yaprak kalınlığı, bitki örtüsünün sıklığı ve rengiyle olmaktadır. (Erdoğan ve Aliasghari, 2012).   

Gereksinimleri davranışları ve eylemleri ile bir bütün olan insan, çevre sisteminin bir parçasıdır. Bu nedenle yaşadığı çevrenin karakteristiklerini davranışlarına da yansıtır.

Kentleşmeyle birlikte sanayileşme ve teknolojik ilerleme ile kentin doğal karakteri bozulmaya başlamıştır. Bu bozulma insan sağlığını tehlikeye sokmaktadır. Önemli bir sorun olan hava kirliliği ve gürültü yeteri kadar önlem alınmazsa insan yaşamı için gelecekte daha da tehlikeli olacaktır. Kentlerde ekolojik denge bozulması ile insanlar bu durumu iyileştirme çabasına girmiştir (Yılmaz 1998). 

Şehirlerin hızla yapılaşması sonucunda kenarları yüksek yapılarla çevrili yollarla mekânların sınırları yükselmiştir. Yükseklik etkisinden dolayı bu mekânlarda bulunan insanlar kendilerini baskı altında hissederler. Çok katlı yapıların mevcut olduğu yollar, ağaçlar ve dikey bahçeler yardımıyla insan ölçeğine indirgenirler. 

Bu ölçekte insanlar kendilerini daha güvenli ve mutlu hissederler. Dikey bahçeler, tasarımcılarına sayısız malzeme ve bitki türleri ile alternatif tasarım olanakları sunmaktadır. Böylece oluşturdukları görsel etki ile kentsel alanlara önemli estetik katkılar sağlamaktadır. Dikey bahçeler kent içinde yer alan kavşak, köprü ve duvarların meydana getirdiği kirli ve gri tonlu beton görüntüyü örterek, nefes alan, rengi ve kokusu ile kentlilere görsel etki sunmaktadır.

Kentli Psikolojisine Etkileri
Gereksinimleri davranışları ve eylemleri ile bir bütün olan insan, çevre sisteminin bir parçasıdır. Bu nedenle yaşadığı çevrenin karakteristiklerini davranışlarına da yansıtır. Ekolojik anlamda bozulmuş bir çevrede yaşayan insanın bünyesinde zamanla fiziksel, psikolojik ya da morfolojik anlamda zararlar ortaya çıkmaktadır. Bitkiler ve toprak, ses yutucu özelliğe sahiptir. Kentsel alanlardaki yeşil alanların, peyzaj düzenlemeleri ve bunun bir parçası olan dikey bitkilendirmeler ile doğal alanların insan psikolojisi üzerindeki olumlu etkileri beş kategoride sınıflandırmıştır (Rohdeve Kendle, 1994).

Kent peyzaj alanları ile doğal alanlar insanlara:
• Duygusal stresi azaltıp mutluluğu artırarak psikolojik açıdan faydalar,
• Zihin yorgunluğunu azaltarak bilinçsel faydalar,
• Özellikle çocuklarda daha yüksek seviyede zihinsel aktiviteleri teşvik ederek gelişimsel faydalar,
• Maceracı davranışları destekleyerek kişilerin kendine güvenini arttıran kişisel faydalar,
• Sosyal sınıflar arasındaki sınırları kaldırarak kişiler arası iletişimi ve kaynaşmayı destekleyerek sosyal faydalar, sağlamaktadır.

İstanbul’da Dikey Bahçelerin Kentli Algısı ve Kentsel Psikolojiye Etkilerinin Değerlendirilmesi

Kentli algısı ve kentsel psikoloji açısından değerlendirme yapmak amacıyla kentlilerin dikey bahçelerle ilgili farkındalığını ve dikey bahçelerin kent estetiğine olan katkıları hakkındaki düşüncelerini ölçmek amacı ile anket çalışması yapılmıştır. Saha çalışmasında, iki gruptan oluşan kullanıcılarla yüz yüze yapılan anket çalışması verileri üzerinden değerlendirme yapılmıştır. 1.grubu oluşturan 100 kişilik kullanıcılar ile 30 kişiden oluşan ilgili meslek grupları ve uygulayıcılarla yapılan anket verileri şunlardır:

1.gruba sorulan;  “Dikey bahçe nedir biliyor musunuz?” sorusuna %96.9 oranında “evet” cevabı vermiş yine ’Dikey bahçe uygulamaları yapılmalı mıdır? ‘’sorusuna ise; katılımcıların büyük çoğunluğu %81.50 ‘i evet cevabını vermiştir.

Şekil 6.1: “Dikey bahçe nedir? biliyor musunuz?” 
sorusunun grafiği.

Şekil 6.2: ‘’Dikey bahçe uygulamaları yapılmalı mıdır?‘’ sorusunun grafiği.  

Dikey bahçelerin estetik niteliklerinin değerlendirilmesinde, yapılan anket verilerinden elde edilen sonuçlar 1.grubu oluşturan kullanıcıların %91.8 oranında ve 2. grubu oluşturan kullanıcılar % 56.7 oranında olumlu cevap vermiştir.

Çizelge 6.1: 1.Grup ile dikey bahçelerin kent estetiğine katkısının değerlendirilmesi

Sizce gördüğünüz dikey bahçeler uygulandığı yere estetik bir görünüm kazandırıyor mu?
Evet, %91.8

Dikey bahçeleri kent estetiği ve kent imajı açısından nasıl değerlendirirsiniz?
İyi, %56.7

Dikey bahçelerin uygulandığı yerin çevresi ile bütünlüğünün sorgulandığı 2. grup kullanıcılar, elde edilen veriler ışığında: dikey bahçelerin, %80 sıradan, %46.7 ölçeksiz, %50 doğal tasarlandığı ve 30 kişiden 14 kişi dikey bahçeleri basit bulmuştur.

Şehirlerin hızla yapılaşması sonucunda kenarları yüksek yapılarla çevrili yollarla mekânların sınırları yükselmiştir. Yükseklik etkisinden dolayı bu mekânlarda bulunan insanlar kendilerini baskı altında hissederler. Çok katlı yapıların mevcut olduğu yollar, ağaçlar ve dikey bahçeler yardımıyla insan ölçeğine indirgenirler. 

Elde edilen anket verileri sonucunda, beş yıl öncesine kadar terim olarak dahi bilinmeyen dikey bahçelerin son yıllarda artan dikey bahçe uygulamalarının etkisi ile kentli algısı tarafından bilinir ve tanınır olduğunun göstergesidir.

Dikey bahçelerin, estetik açıdan tasarım kriterlerinin belirlenmesinde kullanılan materyallerin birbiri ile uyumlu, ölçekli ve abartısız olmalıdır. Yol kenarında bulunan uygulamalarda ise kullanılan materyallerin rengi ve tekstürü açısından çevresinde bulunan materyaller ile uyumlu ve ölçekli olmalıdır. Tasarım açısından doğayla örtüşen sadelik ve ahenkte olması gerekir.

SONUÇ

Yeni bir yeşil alan konsepti olarak gündemimize giren dikey bahçe olgusu, önceleri mimari ölçekte uygulanmaya başlanmıştır. Ancak bugün gelinen noktada uygulama tekniklerinin ve malzeme tiplerinin gelişmesiyle çok farklı özellikteki geniş yüzeylere de uygulanmaya başlanmıştır. Özellikle yerel yönetimler için kentte yeşil alan miktarını ve kalitesini artırmaya yönelik çalışmaların bir parçası olarak kent gündemine yerleşmeyi başaran dikey bahçe uygulamalarının bir tipi olan duvar bahçeler, gerek kamusal parklarda gerekse ulaşım arterleri çevresindeki betonarme duvar yüzeylerde sıkça karşımıza çıkmaya başlamıştır. İstanbul’un kentsel yeşil imajı içerisinde de duvar bahçe uygulamaları geniş yer tutmaya başlamıştır. Kent estetiğine olumlu katkıları yanında yapılan saha çalışmasındaki anket verileri ışığında kentli algısında bilinirliliği ve yeni uygulamalara açık estetik açıdan kentli psikolojisi üzerinde de olumlu etki oluşturduğunu söyleyebiliriz.

Son yıllarda yaygınlaşan uygulamalardan elde edilen deneyimlerin yeni uygulamaları yönlendirmesinin sağlanması gerekmektedir. Topraksız alanlara bitkilendirme yapmak için oluşturulan sistemlerin öncelikle sağlamlığı, sürdürülebilirliği ile kent estetiğine uyum sağlaması için tasarım ve yapım kriterlerinin standardının oluşturulması gerekmektedir. Öte yandan, bu tip uygulamaların başlatılması, geliştirilmesi ve yaygınlaştırılmasında akademik ortamlarda yapılacak araştırmalara da ihtiyaç duyulmaktadır.
 

KAYNAKLAR

Çakmaklı,(Oktay) D., (1992), Kentsel Çevrede Mekan ve Kentsel Mekan Kavramlarının İrdelenmesi, Mimarlık ve Şehircilikte Mekan, Yıldız Üniversitesi Yerleşme ve Mimarlık Bilimleri, Uygulamalı Araştırma Merkezi, İstanbul

Kanter.İ. ‘’ KentselTasarimdaDikeyBahçeler’’, (YüksekLisansTezi),Ankara Üniversitesi Fen BilimleriEnstitüsü, PeyzajMimarliğiAnabilimDalı.Ankara.2014.

Rohde, C. R. E., ve Kendle, A. D., ve relativeimportance of uncontrolledandorderednatureforpeopleın urban areas. ın: j. de waal (ed), ecologicalaspect of greenareas in urban environments, proceedings of the 1995 ıfpraworldconference, verenigingvooropenbaargroen, bruge, 5.55- 58, 1995.

Tekin, Ç., Oğuz, C.Z., 2011. ‘’Yapı ile Yükselen Yeşil Duvarlar’’.,(Yüksek Lisans Tezi). Mimar Sinan Üniversitesi, 10s., İstanbul.

Yüksel, N.,2013. ‘’Dikey Bahçe Uygulamalarının Yurtdışı Ve İstanbul Örnekleri İle İrdelenmesi ‘’, (Yüksek lisans tezi).Bahçeşehir Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Kentsel Sistemler Ve Ulaştırma Yönetimi Yüksek Lisans Programı, İstanbul Fakültesi Tınaztepe Yerleşkesi Buca, 73s, İzmir.

Yılmaz, B. 1998. ‘’ Kent içi yol ağaçlandırma kriterleri, İstanbul’daki örnek caddelerin incelenmesi’’ (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi.