Erişilebilirlikte Evrensel Tasarım ve Sürdürülebilirlik

Evrensel tasarım verileri, sertifikasyon sistemlerinde ne şekilde yer alıyor?

Erişebilirlik, bir taşınmaza, bir yerleşim yerine ya da bir yerleşim yerinin sunduğu kamusal hizmetlere erişme olanağı, varış kolaylığıdır [1]. Bir başka açıdan da erişebilirlik, güvenli, sağlıklı, rahat ve toplumun tüm bireyleri tarafından kullanımı keyifli olacak şekilde tasarlanan ve yönetilen binaları ve mekânları sağlamak anlamına gelmektedir [2]. Erişebilir bir ortam ise bir kişinin iş bulabilmesinin, eğitim ve öğrenim görebilmesinin ve aktif bir sosyal ve ekonomik yaşam sürdürebilmesinin mümkün olduğu ortamdır [3].

Erişebilirlik konusu, Kapsayıcı Tasarım (Inclusive Design) ve Herkes için Tasarım (Design for All) olarak da adlandırılan Evrensel Tasarım (Universal Design) yaklaşımında da yer almaktadır [2]. Evrensel tasarım, yaş, beceri ve durum farkı gözetmeksizin pek çok kişi tarafından tüm ürün ve çevrelerin kullanılabilmesini mümkün kılan bütünsel bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım, ürün tasarımı, mimarlık, kentsel tasarım ve çevresel kontrolü sağlayan basit sistemler ile karmaşık bilgi teknolojileri gibi değişik ölçeklerdeki konuları içermektedir.

Evrensel tasarımda önemli olan konu genelde kullanıcıdır ve yaklaşım sadece engelli insanları değil tüm insanları kapsamaktadır. Burada ana fikir, aslında tüm insanların, yaş veya beceri kaybı gibi nedenlerle bir çeşit engelli olarak kabul edilmesidir ve bu anlayışa göre tasarlanan çevre, adaptasyon gerektirmeden tüm insanlar tarafından kullanılabilir. Örneğin, rampa ihtiyacının ortadan kaldırılması, basamaksız girişlerin düzenlenmesi, ayarlanabilir yükseklikteki mutfak tezgâhlarının kullanılması bu yaklaşıma göre yapılan farklı düzenlemelerdir. [4].

Evrensel tasarımda temel amaç, insanların mekâna uymasını değil, mekânın insanlara uymasını sağlamaktır. Tasarımcının görevi ise insanların özelliklerine göre kullanıcıların ihtiyaçlarını en iyi şekilde karşılayacak olan etkinliklerin yapılabileceği mekânı oluşturmaktır. Bu bağlamda, evrensel tasarımın amacına da uygun olarak, tasarımcının, farklı kullanıcıların ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak mekân verimliliğini arttırması ve kullanıcıların mekânı kolay ve güvenilir bir şekilde kullanabilmelerini sağlaması gerekmektedir. Bunun için evrensel tasarımda, iç mekân tasarımının erişilebilirliği kapsamında kullanılabilecek anahtar ölçülerle ilgili bilgi aktarılmakta ve tasarımlarda kullanılması gereken şartnameler, yapılı çevre ile ilgili zorunlu minimum teknik özellikleri belirlemektedir. Bu süreçte de tasarımcıların ilgili standartlara uyması beklenmektedir.

Erişebilirlik, sürdürülebilir kalkınmanın anahtarı olarak da görülmektedir. Çünkü erişebilirlik ile yaşam kalitesi artmakta ve kentsel çevre daha yaşanabilir bir duruma gelmektedir [2].

Engelsiz tasarım ve bunu kapsayan evrensel tasarım, kentsel mekân tasarımını, kentsel mekânları tüm kentlilerin kullanabileceği fiziksel bütünleştirme ve toplumsal bütünleşme yönünde bir tasarım olarak ele alır. Bu açıdan, engelsiz tasarım, kavramları ve içeriği bakımından sürdürülebilir kentsel kalkınma ve dolayısıyla kentsel ekoloji ile doğrudan ilgilidir. Bu yüzden, engelsiz tasarım, ekolojik tasarım kavramının bir bileşeni olarak kabul edilmelidir [5].

Bina tasarımında da erişebilir ve sürdürülebilir tasarım arasındaki ilişki dikkate alınmalıdır. Sürdürülebilir bir bina çevreye ve onun kullanıcılarına karşı duyarlıdır. Bu yüzden erişebilir olacak şekilde tasarlanmamış binalar sürdürülebilir olmamaktadır. Binaları en çok sayıda insanın eşitçe kullanabileceği şekilde tasarlamak, evrensel tasarım kavramları ve bunların uyarlanabilir tasarım özelliklerini içeren erişebilirlik gereksinimleri ile ilgili yaptırımlar yerine getirilerek sağlanabilir. Ayrıca, gerekli erişebilirlik, tasarımın başlangıcına veya inşa sürecine dâhil edilmezse, erişebilirliğin sağlanamaması nedeniyle binalarda zorunlu iyileştirme gerekebilmektedir. Erişebilirlik yetersizliği nedeniyle binaların iyileştirilmesi gereksiz atık ve enerji oluşturmakta ve bu da sürdürülebilirliğin hedefleriyle uyuşmamaktadır.

Son zamanlarda, evrensel tasarım ve erişebilirlik, sürdürülebilir tasarım ve yeşil bina kavramlarıyla da uyumlu hale gelmiştir. Bazı ulusal ve yerel yönetmelik ve yaptırımlar ile sürdürülebilir bina sertifikasyon sistemleri, birçok bina türünde erişebilir tasarımı zorunlu tutmaktadır [6]. Örneğin, LEED, BREEAM, DGNB (Alman Sürdürülebilir Yapı Sertifikası) ve CASBEE (Japonya Yeşil Bina Sertifikasyon Sistemi) gibi sertifikasyon sistemlerinde engelsiz tasarım veya evrensel tasarım kent ve bina ölçeğinde değerlendirmeye katılmaktadır (Tablo 1).

BREEAM’da, erişebilirlik Kapsayıcılık (Inclusivity) başlığı altında işlenmektedir. Kapsayıcılık kredisi ile kapsayıcı tasarım ilkelerinin uygulaması doğrultusunda, yapılı çevreye kolay erişim yoluyla eşitlik ve çeşitliliği destekleyen gelişmeleri teşvik ve ödüllendirmek amaçlanmaktadır [7].

LEED’de Erişebilirlik ve Evrensel Tasarım (Visitability and Universal Design) bir puan olarak kredilendirmeye katılmaktadır. Bu kriter ile insanların, yaşı ve yetenekleri ne olursa olsun çeşitli becerileri ile kullanılabilir alanların oranının arttırılarak toplum yaşamına daha kolay katılımını sağlamak ve bu kapsamda en geniş insan spektrumunu etkinleştirmek amaçlanmaktadır [8]

Almanya’nın Sürdürülebilir Yapı Sertifikası olan DGNB’de de engelsiz tasarım (barier-free design) kriteri bulunmaktadır. Bu kriter, binaların tüm insanlar tarafından eşit olarak kullanılabilmesini esas alır ve bu kritere göre binalarda temel erişebilirlik sağlanmalıdır. Temel erişebilirliğin sağlanmadığı yeni binalara sertifika verilmemektedir. Ayrıca binaların dış mekanlarının da erişebilirlik açısından önemli bir değeri vardır ve değerlendirmeye dahil edilmektedir [9].

Japonya’nın sertifikasyon sistemi olan CASBEE’nin kentler için olan bölümündeyse, çevresel, sosyal ve ekonomik bakımdan üç ana kriter üzerinden değerlendirme yapılmaktadır. Sosyal bakımdan değerlendirmenin yapıldığı bölümde sosyal hizmetler başlığı altında engelliler için hizmetlerin uygunluğu kriteri bulunmaktadır. Bu kriterin ilk bölümü fiziksel ve zihinsel engelliler için rehabilitasyon merkezi gibi tesislerin geliştirilmesiyle, ikinci bölümü ise tren istasyonları ve otobüslerin engelsiz erişime olanak sağlayacak şekilde geliştirilmesiyle ilgilidir [10].

Sonuç olarak, erişebilirlik kavramı, evrensel tasarımın da amacı gereği yaş, cinsiyet, beceri ve durum farkı gözetmeksizin her çeşit insana karşı duyarlı ve daha kolay yaşanabilir bir çevreyi mümkün kılması sebebiyle sürdürülebilirlikle doğrudan ilişkilidir. Bu bakımdan sürdürülebilir ve insana saygılı bir kentsel tasarım için erişebilirlik ve dolayısıyla evrensel tasarım konusuna duyarsız kalınmamalı, erişebilirlikle ilgili standart ve yaptırımlar yaygınlaştırılmalı ve zorunlu tutulmalıdır. Tasarımcıların yanı sıra, erişebilirlikle tasarım, kullanıcı ve çevre arasındaki ilişkiyi kalıcı ve sürdürülebilir kılabilmek için toplumun da bu konuda bilinç kazanması sağlanmalıdır.

KAYNAKLAR

[1]Keleş R. 1980, Kentbilim Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara[2]http://www.asbcert.com (25.11.2012) [3]Papaioannou K. 2008, European Legislation On People With Disabilities, Department of Civil Engineering, Aristotle Univeristy Thessaloniki, Greece[4]Dostoğlu N., Şahin E., Taneli Y. 2009, Tasarıma Kapsayıcı Yaklaşım: Herkes için Tasarım, Evrensel Tasarım: Tanımlar, Hedefler, İlkeler, Mimarlık, sayı:347 [5]Kaplan H, Öztürk M. 2004, Engelliler, Kamu Mekanı ve Engelsiz Tasarım: Kamusal İç Mekanlarda İrdelenmesi İçin Bir Çerçeve, Planlama, sayı: 2004/2, ss. 67-74. [6] http://www.wbdg.org (25.11.2012)[7] BREEAM Bespoke, 2008[8] LEED 2009 for Neighborhood Development Rating System (Updated April 2012)[9] German Sustainable Building Certificate, Second English Edition,2009[10] CASBEE for Cities, 2011

İMAJLAR

http://www.theramppeople.co.uk (25.11.2012)http://www.tuvie.com/hability-easyfood-and-valcucine/http://jugaadtoinnovation.blogspot.com/2012/06/making-technology-innovation-work-for.html