Yapı Sektöründe ve BREEAM’de Çevre Etiketlerinin Kullanımı
Uğur Kaya, Y. Mimar
Yapı sektöründe kaç çeşit çevre etiketi kullanılmaktadır?
Yapı sektöründe, kullanıcıların gereksinimlerine yönelik farklı çevre etiketleri tercih edilebilmektedir. Doğru çevre etiketini tercih etmek için bunların birbirinden farkı da net bir şekilde ortaya konmalıdır. Aksi takdirde, yapılan çalışmalar istenilen hedeflere ulaşamayabilir. Uluslararası geçerliliğe sahip standardizasyon kuruluşu ISO, bu sorunu çözmek amacıyla farklı hedeflere yönelik üç tip çevre etiketi tanımlamıştır.
Kullanıcı gereksinimlerine göre şekillenen bu üç tip çevre etiketini tanımlamadan önce yapı sektöründeki kullanıcıların kimler oldukları ve neleri hedefledikleri açıkça belirtilmelidir. ISO’nun tanımladığı üç tip çevre etiketinin yapı sektöründeki hedef kitlesi üreticiler ve tüketiciler olarak ikiye ayrılmaktadır. Üreticilerin genel hedefleri, ürünlerinin ve üretimlerinin kalitesini arttırmak, mevcut pazara farklı bir bakış açısıyla girerek pazar rekabetini arttırmak, yeşil bina pazarına ürün tedarik etmek ya da ulusal pazar standartlarının üstünde çevre kalite standardı arayan yurtdışı pazarlarına girebilmektir. Yapı alanındaki tüketiciler ise alanında uzman yapı profesyonelleridir. Genelde mimar ve mühendislerden oluşan bu grubun hedefi ise yapılan değerlendirmelerin farklı açılardan etkilerini detaylı bir şekilde görebilmektir.
Çevre etiketlerinin yapı sektöründe kullanım alanları dikkate alınarak hedefleri ve teknik özellikleri ne şekildedir?
Tüketici gereksinimleri doğrultusunda hazırlanan Tip I, çevre etiketleri tüm çalışmanın sonunda kullanıcıyı nihai bir sonuca yönlendirmeyi hedeflemektedir. Bu sonuç sürecinde kullanılan etiket markaları da tüketicilerin güvenilirliğini kazanmış olmalıdır. Üreticiler de Tip I etiketler ile çevre kalite standardının arandığı pazarlarda rekabet olanağına sahip olmaktadır. Örneğin Almanlar için Blue Angel, İskandinavlar için Swan ya da Avrupa Birliği için EU Flower etiketlerinin tümü Tip I çevre etiketi olarak sınıflandırılmaktadır. Tümünün ortak hedefi, tuvalet kâğıdı gibi hızlı tüketim mallarının seçimi ile ilgili karar verme aşamasında anlaşılır ve sade bilgi ile son kullanıcıya yardımcı olabilmektir. Yapı alanında ise yeşil yapı katalogları Tip I çevre etiketi örneği olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Belirli dereceler arasında seçim yapılmasına olanak tanıyan sade bir sunumla mimarların yapı elemanları ya da yapı malzemeleri arasında seçim yapabilmelerine yardımcı olurlar.
Tip I çevre etiketleri, bilgiyi kullanıcıya sade ve anlaşılır bir şekilde ulaştırmayı hedefledikleri için birçok detayı etiketin sunumuna yansıtamamaktadır. Ancak, karar verme ölçütleri üçüncü taraf kuruluşların onayından geçtiği için ortaya çıkan sonuç güvenilirdir. Çünkü üçüncü taraf kuruluşlar, etiket verilecek ürünlerin yaşam döngüleri boyunca çevresel etkilerini birden çok kriteri dikkate alarak değerlendirme yapmaktadırlar (ISO 14024). Öbür taraftan, detay bilgi içermemesi nedeniyle Tip I çevre etiketleri ürün geliştirmeyi hedefleyen yapı malzemesi üreticilerinin Ar-Ge süreçlerine katkı sağlamada yetersiz kalabilmektedir. Ayrıca, üreticiler etiketi verecek değerlendirme programının işleyişine göre hareket etmek zorunda kaldıkları için ortaya çıkabilecek uyumsuzluklar sonucunda etiketleme boyunca yaşanan süreç maliyetli olabilmektedir (Allison & Carter).
Tip I çevre etiketleri yapı alanı için katalogdan yapı elemanı veya malzemesi seçiminde faydalı bir araç gibi gözükmektedir. Ancak kataloğun belirlediği kuralların dışına çıkılmasına izin verilmediği için, örneğin “yaşam döngüsü değerlendirmesi simülasyonları” gibi daha detaylı ölçümler gerektiren değerlendirme sistemleri ile Tip I etiketler arasında bilgi alışverişi yapılması zorlaşmaktadır.
Tip II çevre etiketleri, üreticilerin belirledikleri değerlendirme ölçütleri dikkate alınarak oluşturulmuş belgelerdir (ISO 14021). Sonuca yönelik sade bilgiler içerdikleri için yapı ürünleri yerine hızlı tüketim ürünlerinde daha çok kullanılır. Üreticilerin kendilerinin oluşturdukları bir etiket olduğu için kullanıcı hedefleri de üreticilerin gereksinmelerine göre şekillenmektedir. Belirlenen çevresel gösterge bilgileri tüketici ile paylaşıldığı için Tip II etiketler Tip I etiketlerden farklı olarak bildirim tarzında bir sunum içerir. Ancak, bildirimin kapsamı ve sunum şekli üreticiye bağlıdır. Üreticinin ortaya koyduğu bilgiler ISO 14021 standardının prosedürleri dışında üçüncü taraf bir kuruluş tarafından denetimden ve onaydan geçmez. Bu nedenle güvenilirlikleri düşüktür. Kolay anlaşılabilir olmak amacıyla “çevre dostu” gibi ifadelerin kullanılması sonucunda da anlamsız olabilmektedirler (Allison & Carter). Ayrıca, Tip II çevre etiketi ile farklı iki firmanın ürünü arasında karşılaştırma yapılamaz. Karşılaştırmaya olanak tanımadığı ve güvenilirliği az olduğu için de yapı alanına uygun bir çevre etiketi değildir.
Diğer taraftan tek ölçülü olması ve firmanın kendi kendini değerlendirmesi Tip II etiketinin maliyetini düşürerek ve değerlendirme sürecini hızlandırmaktadır. Ayrıca çevreyle ilgili bildirimde bulunacağı konular üreticiye bağlı olduğu için her tür ürün grubuna rahatlıkla uygulanabilir.
Tip III çevre etiketleri ürünlerin çevresel performans değerlendirmelerinde objektif bilgi sunmaları ile ön plana çıkmaktadır. Diğer iki tür çevre etiketinden farklı olarak sonuca yönelik bir kazanım elde etmeyi amaçlamaz. Bunun yerine ürünün çevresel etkilerini detaylı bir şekilde ortaya koyar. Kullanıcılar bu bilgileri başka sistemlerle birleştirerek ürünün çevresel performansı ile ilgili istedikleri sonuçlara ulaşabilmektedir.
Tip III çevre etiketleri üreticilerin ihtiyaçlarına yönelik birçok avantaj sağlamaktadır. Üreticilere, ürünlerinin yaşam döngüsü süreçlerini izlemelerine olanak tanır. Bu sayede ürünlerin çevresel performanslarına yönelik zayıf noktaları tespit edilebilir. Yönetim şemasında yapılacak bir revizyon ile bu zayıf noktalar iyileştirilerek ürünün kalitesi arttırılabilmektedir. Bununla birlikte, Tip III çevre etiketleri tüketicilerin de ihtiyaçlarını karşılayacak çözümler sunmaktadır. Örneğin, binanın bütünü ile ilgili yapılması planlanan bir çevresel değerlendirmede yapı malzemelerinin ve elemanlarının çevresel verileri hakkında değerlendiriciye tarafsız, güvenilir ve detaylı bilgi temin eder. Tip I’de olduğu gibi analizler üçüncü taraf kuruluşlar tarafından yürütülmektedir. Özetle Tip III çevre etiketleri, yaşam döngüsü değerlendirmesi altyapısına sahip farklı çevresel değerlendirme araçlarında kullanılabilecek objektif verilerdir. Ayrıca yaşam döngüsü süreçleri boyunca yapılan analizlerde her bir ürüne sorulacak sorular “ürün sınıflandırma kuralları” (PCR) ile belirlendiğinden aynı kurallara göre analiz edilmiş aynı sınıftaki ürünler objektif bir şekilde birbirleriyle karşılaştırılabilirler (ISO 14025).
Yapı ürünleri için hangi tip çevre etiketi tercih edilmelidir?
Yapıda yer alan malzeme ve sistemler bulundukları konuma bağlı olarak yapının iç ve dış ortam koşullarını olumlu ya da olumsuz etkileyebilmektedir. Kaliteli bir yapı, hizmet ömrü boyunca kullanıcıları için ideal ortam koşullarını oluşturmayı hedeflerken içinde yer aldığı ekosistemin de işleyişine olabildiğince az müdahalede bulunmalıdır. Bu nedenle bir yapıda kullanılan tüm sistemlerin yaşam döngüleri boyunca ortaya koyacakları çevresel performanslar dikkate alınmalıdır. Değerlendirme sürecinin doğru bir şekilde işlemesi için henüz tasarım aşamasında devreye girilmeli yapıdaki tüm alt sistemlerin birbirleri ile etkileşimleri dikkate alınarak yapı bir bütün olarak değerlendirilmelidir.
Bütünsel yaklaşıma yönelik değerlendirme yapabilmek için yapının tüm yaşam döngüsü boyunca çevresel performansının simülasyon yapan yazılım araçlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu yazılım araçları, yapı malzemelerinin ve elemanlarının çevresel analizlerine, önceden hazırlanmış veritabanlarını kullanarak ulaşmaktadır. Yapı ürünlerine verilen Tip III çevre etiketleri de bu veritabanlarına, ürünün çevreye olan etkileri ile ilgili detaylı bilgi girdisi oluşturur. Ancak bu yazılım araçları deneyimli uzmanlar tarafından kullanılmalıdır. Çünkü her bir bina için yapılan tasarımlar ne kadar özgünse, bu yazılımlar da yapının, içinde yer aldığı ekosistemle etkileşimine bağlı olarak özgün çevre analizi senaryoları oluşturmaktadır. Bu nedenle “Yaşam Döngüsü Değerlendirmesi” (YDD) teknikeri uzman bir mimar ya da inşaat profesyoneli Tip III çevre etiketlerini çalışmalarında tercih edebilir. Diğer taraftan, YDD konusunda uzman olmayan mimar ve inşaat profesyonelleri yapıda kullanacakları kalıcı yapı ürünlerini Tip I sertifika kurallarına göre oluşturulmuş yeşil malzeme kataloglarından seçebilirler. Bu kataloglar tüketici konumunda olan yapı profesyonellerine ürünlerin çevresel bilgileri hakkında, sadece aynı katalog içinde karşılaştırılabilen, kolay ve anlaşılır bilgi sunmaktadır.
Yapıda kalıcı olmayan, yapının hizmet ömrü boyunca birçok kez değiştirilen ampuller, vanalar ya da duş başlıkları gibi dekoratif ya da işlevsel olarak adlandırılabilecek içyapı donatıları için de Tip I ya da Tip II çevre etiketleri tercih edilebilir. Çünkü bu ürünlerin her değişiminde bir mimar devreye girmez. Ürünleri yapı kullanıcıları kendileri değiştirir. Bu nedenle ürün tanıtımında, yapı kullanıcısına kolay ve anlaşılır bilgiler içeren çevre etiketleri sunmak gerekmektedir. Tip II’ye oranla Tip I çevre etiketleri daha güvenilir bilgi sunmaktadır.
Yukarıdaki değerlendirmeler dikkate alındığında ürünler ile ilgili nesnel ve detaylı bilgi içermesi ve ürünlerin birbirleriyle karşılaştırılmasına olanak tanıması nedeniyle yapı sektöründe Tip III çevre etiketlerinin kullanımı ön plana çıkmaktadır. Tablo 1’de üç tip çevre etiketin güçlü ve zayıf yanlarının dikkate alındığı karşılaştırmalar yer almaktadır.
Yapı sektöründe kullanılan başka çeşit çevre etiketi var mıdır?
LEED ve BREEAM gibi yeşil bina değerlendirme sistemlerinin tanıdığı FSC (Forest Stewardship Council) gibi ahşap ürünler için sorumlu kaynak kullanımını sertifikalandıran çevre etiketleri özgün yapılarıyla yukarıdaki sınıflandırmaların dışında kalmaktadır. Tek ölçüye göre değerlendirildikleri için Tip I ve III’ün kurallarına uymazlar. Üçüncü taraf bir kurumun onayına sahip oldukları için de Tip II’nin kurallarına uymazlar. Ancak, ISO 14020 standardındaki genel ilkelere uydukları için uluslararası geçerliliğe sahiptirler (Allison & Carter).
BREEAM ve BREEAM adaptasyonlarında tüm yapının değerlendirmesi için çevre etiketleri nasıl kullanılmaktadır?
İngiltere’nin yeşil bina değerlendirme sistemi olan BREEAM, Türkiye’deki değerlendirmelerinde BREEAM Avrupa şemasını kullanmaktadır. BREEAM Avrupa, sürdürülebilir yapı elemanı seçimi için değerlendiricilere iki farklı seçenek sunmaktadır. Birinci seçenek İngiltere’nin yeşil bina kataloğunu (Green Guide to Specifications) kullanmayı önerir. Green Guide Tip I çevre etiketidir. İkinci seçenekte ise tüm yapıda kullanılan temel yapı elemanları bir YDD aracı ile değerlendirilmelidir. YDD araçları değerlendirmelerinde Tip III çevre etiketleri ile beslenen veritabanlarını kullanmaktadır.
Tip I çevre etiketleri bina alt sistemlerinde kullanılırsa ne olur?
Tip 1 çevre etiketi örneği olan Green Guide’da çevresel etki değerleri çatı, iç duvar, dış duvar, döşeme, kapı, pencere gibi yapı elemanı sistemleri A'dan F'ye kadar bir aralık içinde değerlendirilmektedir. En üst sistem olan binaların Green Guide gibi yeşil malzeme katalogları ile değerlendirilme sürecinde yapı elemanı sistemlerinin çevresel etki değerlerinin ortalaması alınır. Fakat bu yöntem, sistemlerin bir araya geldiklerinde çevreye daha az ya da çok zarar verebilme olasılıklarını göz ardı edebilmektedir. Bunun nedeni, yapı elemanı sisteminin bir üst ölçeğinde tasarlanan mekân öğesi, yapı elemanı sistemlerinin birbirleri ile olan etkileşimleri sonucunda ortaya çıkan performansı değerlendirir.
Örneğin, mekânı oluşturacak bir dış duvar sistemi nem alışverişine izin vermediği için yeşil yapı kataloğunda düşük puan alabilir. Fakat aynı dış duvar sisteminin çatı katında bir mekânda kullanılacağı düşünülürse, buhar geçişine izin veren bir çatı sistemi kullanılarak iç ortamdaki bağıl nem miktarı dengelenebilir. Fakat Tip I sertifika kullanıldığı için çatı katını oluşturan dış duvar sistemlerinin yeşil malzeme kataloğundaki puanlaması değişmez. Sonuç olarak binayı, yeşil malzeme katalogları ile şablonlardan yola çıkarak tasarlamamız gerekir. Şablonun dışına çıkarsanız değerlendirmeniz, içinde kalırsanız da tasarımınız zorlaşabilmektedir. Bunun için en güvenilir yöntem binanın son haline Tip I sertifika verilmesidir. Bu yöntemi desteklemesi amacıyla da Tip III sertifikalar kullanılmaktadır.
Tip III sertifikalar binanın alt sistemlerinin çevresel etki analizlerini ortaya koyar, ancak Green Guide'da olduğu gibi tüm sistemlerin birbiriyle karşılaştırmasını yapmak adına sistemlere sonuç değerleri vermez. Yani Tip III sertifikasında A, B ya da C sınıfı gibi bir açıklama bulunmaz. Bu açıklamanın en üst sistem tarafından yapılması için o sisteme gerekli veritabanı oluşturulur. Örneğin, binada kullanılan tüm ürünlerin sera gazı salımları Tip III sertifika ile ortaya konar. Ardından tüm bina bir Yaşam Döngüsü Değerlendirmesi (YDD) aracı ile değerlendirilir. YDD aracı binanın son haline göre tüm alt sistemlerin birbirleri ile ilişkisini kurarak bir değerlendirme yapar ve sonuç olarak binaya sera gazı salımına göre A, B ya da C gibi bir değer verir. Yani, Tip III sertifikayı kullanarak en son aşamada binaya Tip I sertifika verilir.
Dr. Johannes Kreissig Tip I ve Tip III çevre etiketleri arasındaki farkı şu örnekle ifade etmiştir; "Tip I eko etiketler en üst seviyedeki sistemler için idealize edilmişlerdir. Örneğin, bir endüstri ürünü tasarımı olan bulaşık makinesi ya da bir yapma çevre tasarımı olan bina. Bu etiketler doğrudan tüketiciye yöneliktir. Bir tüketici, bulaşık makinesinin tamburuyla, ya da binanın çatısıyla ilgilenmek istemez. Diğer bir deyişle, tüketici alt sistemlerle uğraşmaz, en son aşamada ona ulaşacak olan en üst sistem hakkında bilgi edinmek ister. Yani tüketici için bulaşık makinesinin ya da binanın bir bütün olarak çevreye olan etkisi önemlidir."
Başarılı BREEAM adaptasyonlarından biri olarak bilinen BREEAM-NL (BREEAM Hollanda) da bu problemi göz önünde bulundurarak, Green Guide gibi Tip I çevre etiketi örneği olan bir yeşil malzeme kataloğu kullanmak yerine Tip III çevre etiketi sistemlerinin desteğiyle tüm yapının yaşam döngüsünün değerlendirilmesinin yapıldığı bir yöntemi tercih etmiştir.
BREEAM-NL yapı malzemeleri ve elemanlarından Tip III çevre etiketleri istemektedir. Elde ettikleri bu bilgileri, binanın toplam çevresel etkisini hesaplayacak bir YDD aracına girerek binaya Tip I etiket vermektedirler. BREEAM-NL’da, Hollanda'nın ulusal LCA aracı olan Greencalc+ kullanılmaktadır. Greencalc+'ta yapılan hesaplamalar sonucunda kullanılan Tip III etiketli ürünlerle binanın çevreye olan etkisi %60 oranında azaltılırsa, malzemelerin çevresel özelliklerinin değerlendirildiği konu başlığından en yüksek değer olan 6 kredi kazanılmaktadır. Bu oran %10’a kadar düşmekte ve bunun karşılığında da 1 kredi elde edilmektedir.
Türkiye için en iyi yeşil bina sertifika sistemini oluşturmak için en güncel ve güvenilir bilgi sistemleri tercih edilmelidir. Yapı malzemeleri, elemanları ve tüm yapının çevresel performans değerlendirmesi için günümüzde kullanılan en güvenilir sistemler YDD değerlendirmeleridir. BREEAM-Türkiye’nin adaptasyon sürecinde de Tip III çevre etiketlerinin kullanıldığı binalara, tüm binayı bir bütün olarak değerlendirerek Tip I benzeri sertifika verebilecek YDD araçlarının kullanılması bir yöntem önerisi olarak dikkate alınmalıdır.
Kaynakça
Allison, C., & Carter, A. (2000, Eylül). Study on Different Types of Environmental Labelling (ISO Type II and III Labels): Proposal for an Environmental Labelling Strategy. Mart 10, 2011 tarihinde /about_ecolabel/reports/erm.pdf adresinden alındı
ISO 14020. (2000, Eylül 15). Environmental Labels and Declarations - General Principles. Cenevre, İsviçre.
ISO 14021. (1999, Eylül 15). Environmental Labels and Declarations - Self-declared Environmental Claims (Type II Environmental Labelling). Cenevre, İsviçre.
ISO 14024. (1999, April 1). Environmental Labels and Declarations - Type I Environmental Labelling - Principles and Procedures. Cenevre, İsviçre.
ISO 14025. (2006, Temmuz 1). Environmental Labels and Declarations - Type III Environmental Declarations - Principles and Procedures. Cenevre, İsviçre.
Yapı Malzemesi Üreticilerine Sorduk